Әлемде коронавирусты жұқтырғандар саны 1,6 млн адамға жетті. Кісі өлімі 95 мыңнан асты. Әзірге мемлекеттер қатаң карантин жариялап, науқастарды терапиямен, қолда бар дәрі-дәрмекпен емдеуде. Алайда вирусқа қарсы вакцина табылған жоқ. Онсыз COVID-19 дерті толық жойылды деп айту қиын. Ендеше әлем күткен жаңа вакцинаны кім, қашан ойлап табады?
Коронавирус алғаш Қытайда тіркелген соң оны осы елдің ғалымдары зерттеу мүмкіндігіне ие болды. Олар қаңтар айында COVID-19 дертіне себеп болатын Sars-CoV-2 вирусының геном құрамын анықтады. Міне, осыдан кейін ғана вакцинаны жасауға мүмкіндік туды. Бүгін әлемде 70-ке жуық мемлекет, 20-дан аса компания мен лаборатория вакцина жасауға кірісіп кетті. Қазіргі мәлімет бойынша 20 түрлі вакцина дайындалып жатыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы вакцина биыл дайын болуы екіталай деп болжам айтады. Ал басқа мемлекеттердегі ғалымдар вакцина 2021 жылдың ортасында пайда болуы мүмкін дейді. Неге? Себебі вакцина жасап шығарылған соң оның қауіпсіздігі мен тиімділігін тексеру қажет. Ол үшін алдымен жануарларға, кейін ерікті адамдарға тәжірибе жүргізіледі. Осы тест сәтті өтсе ғана вакцина жаппай өндіріледі. Аталған процестің әрбір кезеңі ұзақ уақыт алуы мүмкін.
Коронавирус бүгінде ең кең тараған мемлекет – Америка Құрама Штаттары. Науқастардың саны 470 мыңға жуықтады. Сондықтан бұл ел вакцина жасап шығаруға қолындағы ресурсын аяп жатқан жоқ. Жалпы, АҚШ-та инфекционистер вакцинаны 2021 жылдың көктемінде жасап шығарамыз деп отыр. Қазірдің өзінде дәрінің бірнеше үлгісі сынақтың алғашқы кезеңдерінен өтіп жатыр. Мысалы, осы елдегі Inovio фармакологиялық компаниясы кандидат-препаратты адамдарға егіп, тексеруді бастап кеткен. Қазір сынаққа Филадельфия және Канзас-Сити қалаларында ерікті түрде 40 адам қатысып жатыр. Тәжірибенің нәтижесі тек жазда ғана шығады. Егер ол оң болса, вакцинаны 1 млн данаға дейін өндіре алады. Бұдан бөлек, АҚШ-та PittCoVacc препаратының сынағы аяқталды. Тәжірибені тышқандарға жасаған. Вакцинаны тышқандарға еккенде вирусқа қарсы иммуноглобулиндер 14 күн бойы өсіп отырған. Қазір ел басшылығының вакцинаны адамға тексеруге рұқсат беруін күтіп отыр. Оны жаппай өндіруге бір жыл қажет екен.
Дегенмен барлық зерттеушінің болжамы бірдей емес. Коронавирустан қатты зардап шеккен Еуропа елдері дерттің емін табуға барын салуда. Мәселен, Еурокомиссияның басшысы Урсула фон дер Ляйен Германиядағы CureVac компаниясының басшысымен келіссөз жүргізген соң алғашқы препаратқа биыл күзде қол жеткізе аламыз деп мәлімдеді. Осы мақсатта Еуроодақ аталған компанияға 80 млн еуро төлеп отыр. Әрине, фон дер Ляйен мәлімдемесі үміт ұялатады, бірақ қауіпсіз вакцинаны өндіруге одан да ұзақ уақыт жұмсалуы мүмкін. Ал Испанияда COVID-19 кеселіне қарсы вакцинаның прототипі мамыр айына жақын пайда болуы мүмкін деген болжам бар. Түркияда тышқандарға жасалған тәжірибе сәтті өткен. Енді онда ерікті азаматтарға сынақ жүргізбек. Австралияда препараттың қос түрін сынап жатыр. Оларды Оксфорд университеті мен Inovio Pharmaceutical компаниясы жасаған. Тәжірибені күзендерге тексеріп көрген. Нәтижесі жазда шығады. Тек содан кейін ғана билік рұқсат берсе, препаратты адам ағзасында сынайды. Германияда SARS-CoV-2 вирусының көбеюіне тосқауыл қоятын ингибиторды ойлап тапты. Оны да тышқанға тексерген. Алайда осы ингибитор негізінде вакцина жасауға жылдар қажет болуы мүмкін. Польшада коронавирустың белсенділігін бәсеңдете алатын дәріні жасап шығарды. HTCC деп аталатын препарат жануарларда оң нәтиже көрсеткен. Ал италиялық Takis компаниясы вирустың генетикалық материалының негізінде препарат дайындады. Алайда тек күзде ғана оны адамдарға егіп, тексере алады. Қазақстан ғалымдары да ай қарап отырған жоқ. Ұлттық биотехнология орталығы мен Биологиялық қауіпсіздік проблемаларының ғылыми-зерттеу институты осы бағыттағы жұмыстарды бастап кеткен. Ғалымдар бес кандидат вакцинаны жасап шығарады, алайда сынақтан өткізуге тек біреуін таңдамақ.
Жалпы, вакцина табылған күннің өзінде ол барлығына бірдей көмектесе қояды деп сеніммен айтуға болмайды. Себебі әр адамның ағзасына әртүрлі әсер етуі мүмкін. Оған қоса, қарияларға вакцинаның тиімділігі төмен болуы ғажап емес. Өйткені қарт кісілерде иммундік жүйе әлсірейді. Сондай-ақ сынақ кезінде кейбір жануарларға пайдасын тигізген дәрі-дәрмек адамға дәл солай әсере ете қоймас. Бұдан бөлек, әрбір дәрінің жанама әсері болары белгілі. Жүрекке пайдасы тисе, бүйрекке зиян болуы мүмкін. Осы себепті коронавирусқа қарсы вакцинаның жанама әсерін ешкім жоққа шығара алмайды. Әсіресе, созылмалы ауруы бар азаматтарға тіпті қауіпті болуы мүмкін. Мәселен, эбола вирусына қарсы вакцинаны зерттеу процесіне Африкадағы Сьерра-Леоне тұрғындары қатысқан. Кейінірек сынаққа қатысқандар арасында буыны ауырып, көру қабілеті нашарлаған адамдар кездескен. Ал атипиялық пневмонияға (SARS) қарсы препарат табу жолында сынақтың кезінде егілген дәрі күзеннің бауырын ісіріп жіберген. Сондықтан вакцинаның әмбебап, қауіпсіз түрін табу – күрделі әрі ұзақмерзімді іс. Бүгінге дейін коронавирустың 4 түрі белгілі, алайда оның ешбіріне қарсы вакцина табылған емес.
Соңғы жылдары әлемді шошытқан эбола, зика секілді вирустарға қарсы вакцина табу жұмыстары жүргізілді. АҚШ-тың бірнеше фармацевтикалық компаниялары эболаға қарсы дәрі-дәрмектер ойлап тапқанымен, олар ауру шыққан ошақта жаппай қолданылмады. Яғни, қос вирустың бетін қайтарар ортақ вакцина әлі дайын емес. Ал коронавирустың емі қашан табылары белгісіз. 2021 жылы деп айтылған пікірдің өзі болжам ғана.
1984 жылы АҚШ-тың денсаулық сақтау министрі Маргарет Хаксли ВИЧ-ке қарсы вакцина алдағы бірнеше жылда табылады деп ойлаймын деген екен. Арада 36 жыл өтті. Ол дертке қарсы ем әлі табылған жоқ. Осы уақыт аралығында ВИЧ-СПИД-тен әлемде 36 млн жан көз жұмыпты.
Жалпы, вакцина табылған күннің өзінде ол барлығына бірдей көмектесе қояды деп сеніммен айтуға болмайды. Себебі әр адамның ағзасына әртүрлі әсер етуі мүмкін. Оған қоса, қарияларға вакцинаның тиімділігі төмен болуы ғажап емес. Өйткені қарт кісілерде иммундік жүйе әлсірейді. Сондай-ақ сынақ кезінде кейбір жануарларға пайдасын тигізген дәрі-дәрмек адамға дәл солай әсере ете қоймас. Бұдан бөлек, әрбір дәрінің жанама әсері болары белгілі. Жүрекке пайдасы тисе, бүйрекке зиян болуы мүмкін. Осы себепті коронавирусқа қарсы вакцинаның жанама әсерін ешкім жоққа шығара алмайды. Әсіресе, созылмалы ауруы бар азаматтарға тіпті қауіпті болуы мүмкін. Мәселен, эбола вирусына қарсы вакцинаны зерттеу процесіне Африкадағы Сьерра-Леоне тұрғындары қатысқан. Кейінірек сынаққа қатысқандар арасында буыны ауырып, көру қабілеті нашарлаған адамдар кездескен. Ал атипиялық пневмонияға (SARS) қарсы препарат табу жолында сынақтың кезінде егілген дәрі күзеннің бауырын ісіріп жіберген. Сондықтан вакцинаның әмбебап, қауіпсіз түрін табу – күрделі әрі ұзақмерзімді іс. Бүгінге дейін коронавирустың 4 түрі белгілі, алайда оның ешбіріне қарсы вакцина табылған емес.
Соңғы жылдары әлемді шошытқан эбола, зика секілді вирустарға қарсы вакцина табу жұмыстары жүргізілді. АҚШ-тың бірнеше фармацевтикалық компаниялары эболаға қарсы дәрі-дәрмектер ойлап тапқанымен, олар ауру шыққан ошақта жаппай қолданылмады. Яғни, қос вирустың бетін қайтарар ортақ вакцина әлі дайын емес. Ал коронавирустың емі қашан табылары белгісіз. 2021 жылы деп айтылған пікірдің өзі болжам ғана.
1984 жылы АҚШ-тың денсаулық сақтау министрі Маргарет Хаксли ВИЧ-ке қарсы вакцина алдағы бірнеше жылда табылады деп ойлаймын деген екен. Арада 36 жыл өтті. Ол дертке қарсы ем әлі табылған жоқ. Осы уақыт аралығында ВИЧ-СПИД-тен әлемде 36 млн жан көз жұмыпты.