Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да ұстаздық етіп келе жатқан тілші ғалым, профессор Берікбай Сағындықұлының есімі қазақ еліне кеңінен танымал. Көненің көзі іспетті түркітанушы ғалымның қазақ тіл біліміне сіңірген еңбегі атап өтуге тұрарлық. Әрине, оны қазақ тіл білімінде еңбек етіп жүрген қалың көпшілік білмесе де, түркология саласында жүрген ғалымдар білері хақ. Бүгінде үстелге тапжылмай отыру деген қасиет жетіспейтіні белгілі, ал бұл кісілер бір шешуі қиын мәселені жазып шыққанша ештеңеге алаңдамай жазу үстелінде ұзақ отыруға үйренген. Ұстазым Берікбай Сағындықұлы – осындай қасиетке ие тұлғалардың бірі.
Сонау 1994 жыл. Орал қаласында педагогикалық институтта жас оқытушы болып қызмет істеймін. Бізге осының алдында ҚазМУ бітіріп, бір топ жас маман ұстаздық қызметке келген болатын. Солардың ішінде Мұрат Сабыр ұстаздарының ішінен Берікбай Сағындықұлының есімін жиі айтатын. Шын ғылымға берілген ұстаз деп бағалайтын. Бекең бізге лексикология пәнінен сабақ берді. Түркітанушы, тіл тарихының білгірі, қазіргі қазақ тілі лексикологиясының мықты маманы деп айтатын. Лексикологияға қызығып жүрген маған ондай ғалыммен дидарласу арман болды.
Білікті де өмір мектебінен өткен, шәкірттері жоғары бағалайтын ұстаз Болат Жексенғалиев 1994 жылдың қысында досы, Алматыда Тіл білімі институтында ғылым жолын қуып жүрген Мұрат Сабырға бармақшы болды. Оған мен де ілестім. Мақсатымыз бір: ғылыммен айналысу, ұстаз іздеу. Ол кезде де жұмыстан сұрану оңай емес, дегенмен де студенттердің қысқы демалысын пайдаланып бармақшы болдық. Пойыз Алматыға екі тәуліктің үстінде жүреді, қайтып келуің бар, сонда төрт тәулік кетеді. Ұшақ аптасына екі рет Алматыға қатынайды, сондықтан уақыт кетпес үшін соны пайдаланып, Алматыға таңда ұшып келдік. Ару Алматыны бірінші рет көргенім. Тауларды айтсаңшы, олардың сұлулығы мен тәкаппарлығын көріп, таңғалдым. Қыр баласы маған ерекше әсер етті. Тауды көріп, орыстың ұлы ақыны В.Высоцкийдің «Таудан артық асады тау ғана» деген сөзін енді ғана түсіндім. Сол күні таңертең Мәкеңе ілесіп, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына барып, қазақ фонетикасының ақсақалы профессор Әлімхан Жүнісбекке барып, сәлем бердік. Бүгінде сексеннің сеңгіріне шыққан Әлекеңнің сол кезде ана тіліміздің дыбыс жүйесінің бұзылғаны туралы, оны дұрыстауға байланысты қыруар жұмыс атқарылу керек екені туралы айтқандары күні бүгінге дейін жадымда. Одан соң профессор Берікбай Сағындықұлына барып жолығудың реті түсті. Өз басыма Бекеңнің жайдары кейпі қатты ұнады. Мейірбан жүзді, бетінен иманы төгілген, асықпай, ойланып сөйлейтін мінезі ерекше әсер етті. Сол кезде менің өз ішімде қазақ тілінің жазылмаған бір сұрағына жауап іздеу мақсаты тұрды. Ұстаздың маған қойған алғашқы сұрағы «өзің бір тақырыпты қаузап жүрсің бе?» деді. Бір мәселені қарастырып жүргенімді айтып едім. «Иә, ол жақсы екен, босқа жүрмегенің, алайда, сенің қарастырып жүрген мәселенің ауқымы тар, болашағы жоқ. Болашағы жоқ тақырып – тақырып емес. Қазақ тілінің бір мәселесін қопарсаң ар жағында қарастырылмай жатқан сұрақтар шығып жатса, бір адамның өмірі жетпейтін тақырып шығады. Міне, нағыз ғылым. Қазақ тілінің семантикасы зерттелмей отырғанына қанша уақыт өтті. Сондықтан қазақ тілінің сөз мағынасын зерттеу – абыройлы іс. Тілдің жаны болатын сөз мағынасында ұлттық мінез, салт-дәстүр, ұлтымыздың барлық қасиеті бар. Міне, осы мәселе – ұшы-қиыры жоқ ірі, ауқымды тақырып болады. Өз басым осы тақырыпқа көп жылдың тәжірибесі арқылы жеттім. Ал өз басым оны қарастырып жазатын уақытым жоқ, себебі қазақ тілі тарихының ашылмаған беттері әлі де көп. Соларды жазудан қолым тимей жүр. Менің кеңесім: қазақ тілінің мағынасын зерттеуге тезірек ден қою керек. Осы сала бойынша зерттеу жүргізу – қазақ тілі ғылымының абыройын көтеретіні анық», – деді. Осы кеңес бойынша қазақ тілінің семантикасы деп аталатын өте ауқымды ғылымға аяқ басуға бел байладым. Қоштасарда күзде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың күндізгі аспирантурасына түсуге кеңес берді. Мен де өз тарапымнан емтиханға барымды салып, дайындалып, оқуға түсуге тырысатынымды айттым. Сол жылы күзде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ күндізгі аспирантурасына оқуға түстім. Қазақ тілінің қыр-сырын зерттеген қазақ ғалымдары М.Серғалиев, А.Айғабылұлы, Т.Сайрамбаев, Р.Әміров, Х.Кәрімов т.б. тәлім-тәрбиесін көрдік. Осы бір еліміз үшін қиын кездерде, стипендиямыз аз болса да, жұмыс істеп, ұстазымның қойған тапсырмаларын барынша орындап жүрдім. Осы салада еңбектеніп, ана тіліміздің дамуына өзіндік бір үлес қосуды ұстазымнан үйрендім. Қазақ тілінің семантикасы деген ғылым саласының бір парасын қарастырып, оқуымды ұстазымның жетекшілігімен абыроймен аяқтадым.
Ол кезде қазақ тілінің семантикасы ғылымынан ұстазымнан басқа есімі елге белгілі ғалымдар академик Рабиға Сыздық апамыз мен профессор Мейірбек Оразов еді. Осындай ғалымдардың шәкірті болғанымды мақтан етемін. Қазақ тілі семантикасы бойынша Берікбай Сағындықұлы көптеген шәкірт дайындады. Қазақ тілі семантикасының тарихы да ғалымның назарынан тыс қалған емес. Бекеңнің кеңесшілігімен ол аумақта да қомақты зерттеулер жүргізілді. Атап айтқанда, меценат Б.Шырдабаевтың «Алдоңғар» қоғамдық қорының демеушілігімен «Қазақ тілінің тарихы» деген үлкен жобаны ұйымдастырды. Бұл жобаның теориялық мазмұнын бастан-аяқ дайындаған Б. Сағындықұлы болды. Ол үшін қазақ тілінің тарихын Б. Сағындықұлы фонетика, семантика, диалектология, морфология, ономастика, антропонимика, т.т. салаларға жіктеді. Бүгінде фонетика саласы жеке кітап болып жарық көрді, ол теориялық және практикалық жағынан екі кітапқа топтастырылған. Теориялық жағынан нақты тарихи ескерткіштердің деректері арқылы қазақ фонетикасы тарихын жазу үшін Б.Сағындықұлы өзі басты тараулары мен бөлімдерін жекелей бөліп, көптеген тілші-ғалымдарды жұмылдыра білді. Осы жұмыстардың басты мақсаты – сонау көне түркі кезеңінен келе жатқан көне қазақ тілінің тарихын тарихи деректер арқылы дәлелдеу. Ол үшін қазіргі қазақ тілімен толық сай келетін көне түркі тілінің сөздерін теріп, тауып, зерттеу керек болды. Осы абыройлы кеңесшілік істе Б. Сағындықұлы өз биігінде көріне білді. «Көне қазақ тілі» деген терминді де енгізген профессор Б.Сағындықұлы болатын. Бұл жұмыстар Б. Сағындықұлы жетекшілігімен әлі де жалғасып келеді.
Бекеңнің тағы бір қыры ислам дінінің қатпар-қатпар тылсымын терең білетіні. Оған басты себеп, ағамыз иманды әулиелердің сойынан, яғни текті тұқымнан шыққан. Бабалары Мүсірбай, Алтыбай әулие, әкесі Сағындық әулиелердің есімдері Сырдария өңіріне танымал. Мәселен, Сағындық әулиеге дертіне шипа іздеп келген адамдар бір күнде төрт жүз қой құрбандыққа шалған екен дейді. Молдалардың иман туралы әңгімелерін кішкентайынан құлағына құйып өскендіктен болар Бекең университет қабырғасында жүріп, студенттерді теріс діни ағымдардан сақтау үшін, дәстүрлі ислам ережелері мен қағидаларын түсіндіру үшін 1997 жылы «Ғаламның ғажайып сырлары» деген еңбегін жарыққа шығарды. Тәрбиелі мамандарды дайындау үшін университет студенттеріне тұрақты түрде имандылық сағаттарын өткізіп жүрді. Осының негізінде имандылық тәрбие туралы «Отбасы оқулығы» деген еңбегін жарыққа шығарды. Профессор Б. Сағындықұлының отандық қазақ тіл білімі ғылымына қосқан үлесі өте қомақты. Ол көптеген жылын сарп етіп, көне жәдігерлер «Ақиқат сыйы» және Рабғузидің «Қиссас-ул-анбийсын» қазақ тіліне аударып, бастырды. Ал түркологияда ашқан жаңалықтары өте ауқымды. Ол «Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері» атты монографиясында толықтай сөз болады. Оны түрколог ғалымдар жоғары бағалады. Б.Сағындықұлы ұстазы Әмір Наджиптен де асып, тіл тарихында түбіртек туралы жеке ғылым саласын қалыптастырды. Әлемдегі барлық тілдер бір тілден шыққаны ұстаздың осы саладағы еңбектерінде дәлелденеді.
– Б.Сағындықұлының өмірбаянына қысқаша тоқталсақ, ұстаз 1939 жылы Қызылорда облысының Қармақшы ауданында дүниеге келген. 1957 жылы С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түседі. Бітіргеннен кейін «Социалистік Қазақстан» газетінде жұмыс істейді. 1972 жылы Тіл білімі институтының аспирантурасына оқуға түседі. 1977 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры Э.Наджиптің жетекшілігімен «ХІV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғайды. Ал 1994 жылы «Қазақ тілі лексикасы дамуының фонологиялық заңдылықтары» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады. Бүгінде Бекеңнің қаламынан көптеген ғылыми зерттеулер, оқу құралдары және 300-ден астам ғылыми мақала жарық көрген.
Б.Сағындықұлы – еңбексүйгіш, иманды, қарапайым жан, қамқор әке. Жұбайы Б.Құлжанова филология ғылымдарының кандидаты, доцент, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да ұстаздық қызмет етеді. Балаларының алды елімізде абыройлы еңбек етіп жатса, соңы шетелде және өз елімізде білім алып жүр. Сексеннің сеңгіріне шыққалы отырған профессор Б.Сағындықұлының осындай ана тіліміздің мерейі үшін төккен тері, абыройлы істері мемлекеттік «Құрмет», «Парасат» сияқты марапаттармен еленбеуі көңіл қынжылтады. Көп жыл еңбек етіп келе жатқан өзінің сүйікті университеті әл-Фараби атындағы ҚазҰУ басшылығы бұл олқылықтың орнын толтырып, қадірлі Бекеңді мемлекеттік марапатқа ұсынар деп ойлаймыз.
Берікбай Сағындықұлы ана тіліміздің түп тамыры түбіртектен бастап, күні бүгінге дейін зерттелмей жатқан өзекті сұрақтарын жалықпай зерттеуі – нағыз ғалым-ұстаздың шын ішкі жан дүниесін көрсетеді. Ана тіліміздің рухты болуы осындай қарапайым да еңбекқор ғалымдардың жанкешті еңбектерінің негізінде жасалып жатқанын айта білуіміз керек.
Ғабит ХАСАНОВ,
Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры