«Бір елдің мәдениетін жою үшін алдымен оның кітапханасын құрту керек. Сонда халықтың мәдени өмірі өзінен-өзі сөніп қалады» депті академик Дмитрий Лихачев. «Құндылықтар жоғалған заманда кітап оқу мәдениеті де қалады» деген тәмсіл бар. Кім білсін?! Соңғы жылдары зерттеушілер бұл сөздің растығына көз жеткізіп келеді. Сонымен, кітап неге құндылық болудан қалды? Шын мәнінде, оқырман кітапханадан, кітап оқырманынан айырылып қалды ма? Сейсенбінің бүгінгі сауалы осындай!
Ең оқылымды кітап қандай?
Республикамызда қазір 12 мыңдай кітапхана бар. Оның 4 143 кітапханасы көпшілікке арналған. Деректерге сүйенсек, көпшілік кітапханаларға 4 миллионнан астам оқырман тіркелген екен. Елімізде 18 млн-нан астам халық бар десек, сонда әрбір төртінші қазақстандық көпшілік кітапханаға келеді деген сөз. Әрине, қазір қоғам басқа, құндылықтар да өзгерген. Дегенмен сол әрбір төртінші қазақстандықтың талғамы қандай? Қандай кітап өтімді? Кітапханашылар қазір талғам өзгергенін айтады. Бұрынғыдай жастар қазақ әдебиетін емес, әлемдік бестселлерді, мистиканы көбірек іздейтін көрінеді. Оның ішінде Джоан Роулингтің «Гарри Поттеріне» сұраныс көп. Сана өзгерген, көзқарас та басқа. Өткен ғасырдың 60-70-жылдары әдебиетке сұраныс мүлдем бөлек болды. Қазақ оқырманы жаңа шыққан кітаптарды іздеп жүріп оқыды. Бала біткен Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасын» оқып өсті. Одан бөлек жастардың дені Әзілхан Нұршайықовтың «Махаббат, қызық мол жылдар» шығармасын жата-жастана оқығаны белгілі. Неге екі кітапты ерекшелеп алып отырмыз? Өйткені бұл екі кітап та әлі күнге оқырманның сұранысына ие болып келеді. 1970 жылы жарық көрген «Махаббат, қызық мол жылдар» романы неге өтімді? Елу жылға жуық өтсе де құндылығын жоғалтпай келе жатыр. Неге?
– Бұл кітап 1970 жылы жарық көрді. Сол кездің өзінде қолдан қолға кетіп, іздеп жүріп оқыдық. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары кітапханалар жабылып, әркім өз «тірлігін» күйттеп кеткен қиын кезеңдерде кітап оқылымсыз қалғаны рас. Кітапхана саласында жұмыс істегеніме жиырма жылдай болды. Кейінгі жылдары кітапқа сұраныс қайта көбейді. Жастардың арасында кітап оқитындар саны артты. Көпшілігі дерлік әлі күнге «Махаббат, қызық мол жылдарды» сұрайды. Жақсы кітап қай кезде де сұранысқа ие болады. «Махаббат, қызық мол жылдар» кітабын көбіне жоғары сыныптың балалары оқиды. Негізі махаббат тақырыбы ешқашан ескірмейді. Адамның бойында адамгершілік болса, онда сезім де, махаббат та болады емес пе?! Оның үстіне, бұл шығарма жастардың жанына жақын. Бұл – уақыт өтсе де ұмытылмайтын шығарманың бірі. Оны қайта-қайта оқудан да шаршамайсың. Әр оқыған сайын шығарманы басқа қырынан көресің, – дейді Нұр-Сұлтандағы №3 балалар кітапханасының басшысы Марал Ақтаева.
Оның айтуынша, кітапханаға бала көп келеді. Оған қоса, жастарды тарту мақсатында әрқашан көрме өткізіп, қазақ жазушылары Марат Қабанбай, Мұзафар Әлімбаев, Әзілхан Нұршайықов, Бердібек Соқпақбаевтың шығармалары насихатталуда. Тіпті Бердібек Соқпақбаевтың шығармашылығы жайында «Қазақстан» арнасынан арнайы сюжет жасалған.
Нұр-Сұлтан қаласындағы Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы кітапханасында қолдан қолға тимей оқылатын кітаптың үш данасы бар екен. Мұнда ол шығарма жиі оқылады. «Әзілхан Нұршайықовтың «Махаббат, қызық мол жылдары», Қабдеш Жұмаділовтің «Дарабозы» сөреден табылмайтын кітаптар қатарында. «Махаббат, қызық мол жылдар» 2014 жылы «Фолиант» баспасынан шыққанда аз таралым алдық, қалғаны ескі. Сонымен қатар Б.Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасы» балалар арасында жақсы оқылса, «Өлгендер қайтып келмейді» шығармасы үлкендер арасында үлкен сұраныста» дейді Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы Әмбебап кітапхана басшысының орынбасары Гүлмира Мұратқызы.
Оқырманның талғамы өзгерді ме?
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы «2019 жыл – кітап жылы» деп белгіледі. КСРО кезінде ТМД құрамына кірген елдер кітапты ең көп оқитын ел болып танылған. Әрине, қазір зерттеушілер елімізде жастардың кітап аз оқитынын, жылдан жылға кітапқа деген қызығушылығы азайғанын айтып, дабыл қағуда. Оның үстіне, жастар үлкендерге қарағанда ақпаратты басқаша қабылдайды. Оқыса да олар мәтіндік ақпаратты емес, аудиовизуалды мәтінді қабылдайды. Расымен, заманауи әлемнің жетістігі сол, қалаған кітаптың аудиожазбасын тыңдай салуға болады. Соған қарамастан, қағаз кітаптар «оқылмайды» деп, одан бас тартуға да болмайды. Себебі, кітапқа қызығушылық арттыру мақсатында елімізде көптеген түрлі шара өткізіліп, мемлекет тарапынан да қолдау көрсетілуде. Осындай қызу пікірталас барысында қазір әлемнің көп елінде кітап оқу сәнге айналған. Әсіресе, балалар әдебиеті жақсы оқылуда. Бірақ мұндай шығарманың аздығы көңілге кірбің түсіреді.
– Қазақ жазушыларының 9-14 жас аралығындағы балаларға арналған шығармалары өте аз. Сол аздың бірі әрі бірегейі – Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Өлгендер қайтып келмейді» шығармалары. Оның ішінде ең көп сұралатыны – «Менің атым Қожа». Қазір ол классикалық дүниеге айналып кетті. Бір жағынан сол жайында фильмнің бар болғаны да балаларға әсер ететін болуы керек. Дегенмен одан бері заман өзгерді, балалардың сана-сезімі де өзгерді. Бірақ бұл шығарма әлі сөреден түскен жоқ. Әлі де болса сұранысқа ие, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатыр, – дейді Алматы қаласының Жамбыл атындағы жасөспірімдер кітапханасының кітапханашысы Ғазиза Құдайберген.
Оның айтуынша, өте көп таралған, көп оқылған шығарманың бірі – «Махаббат, қызық мол жылдар» кітабы. Ол қарапайым жұртшылыққа кеңінен таралған. «Кітап оқыған адамнан «Кімді оқыдыңыз?» деп сұрасаңыз, бірінші «Абай жолын» айтса, екінші осы шығарманы тілге тиек етеді. Халыққа өте жақын болғандықтан, әлі де бірнеше буын оқитын шығармаға айналады», – дейді маман.
Расымен, Қазақстанда әдеби шығармаларды шығаруға бағытталған баспа үйі жоқ. Шығарылып жатқан кітаптың 90 пайызы – мектептің оқу құралдары мен оқу әдебиеті. Отандық жазушылардың кітаптары шықса да, аз таралыммен шығатыны бесенеден белгілі. Оның өзі кітап дүкендерінің сөресінен табыла да қоймайды. Дегенмен жақсы шығарманың оқырманы қашанда болады. Бұл ойды Н.Гоголь атындағы Қарағанды облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы да нақтылады. Кітапханашы Алмагүл Ахмадиеваның мәлімдеуінше, Әзілхан Нұршайықовтың таңдамалары ішінде «Махаббат, қызық мол жылдар», «Махаббат жырлары», «Ботагөз» ескі дәптерлері бар екен. Қолдан қолға өтіп, әбден тозығы жеткен соң қайтадан түптеткен.
– «Махаббат, қызық мол жылдар» – әлі күнге дейін құнын жоймаған шығарма. Әлі де жастар арасында жақсы оқылады. Олардың ата-аналары да бұл кітапты қызыға оқығаны байқалады. Себебі, «әке-шешем айтты» деп келіп жататын жастар да бар. Арасында біріне бірі айтып, бірінен бірі алып оқитыны тағы бар. Шыны керек, «Махаббат, қызық мол жылдар» біздің сөреде тұрмайды. Кітапханада үш данасы бар, оның өзі қолдан қолға тимейді. Сонымен қатар Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» мен «Балалық шаққа саяхаты» көп оқылады, – дейді Алмагүл Ахмадиева.
Айтуынша, оның үйінде «Махаббат, қызық мол жылдар» кітабы автордың қолтаңбасымен бар. «Өзім Қарқаралы ауданы Нұрмақов совхозындағы мектепте істегенмін. Негізгі мамандығым – әдебиет пәнінің мұғалімі. Сол кездерде Әзілхан Нұршайықовпен мектепте конференция өткізіп, хат алыстық. Сонда жазушының көзі тірісінде ауылдың оқушылары мен ата-аналарына 15 кітабын қолтаңбасымен алғанбыз», – дейді ол.
«Еліңнің жастарын көрсет, еліңнің болашағын айтамын» деп әл-Фараби бабамыз айтқандай, жастарға артар үміті мол. Бүгінгі күні жастардың да, үлкендердің де демалуға уақыты болмай жатады. Бұрын «кітап оқығандар теледидар көріп отырғандарды басқарады» дейтін. Қазір оның орнына басқа сұрақ туындады. Кітап оқымайтын, теледидар көрмейтін адамдарға не айтуға болады? Қорқыныштысы – осы.
Ел боламын десең, «оқырманыңды» түзе...
ХХІ ғасырдың кітапханасы дәстүрлі әдебиетпен бірге электронды форматпен де толықтырылуы тиіс. Бұл – заман талабы. «Желіге байланған жұлын» бүгінгі оқырманды онлайн кітап оқуға мәжбүрледі. Одан еш бас тарта алмаймыз. Сол үшін де электронды басылымның қатарын арттыру қажет. Осыған орай, онлайн кітапханалар желісі пайда болды. Электронды кітапханаға деген сұраныс әртүрлі. Екітүрлі көзқарас қалыптасқан: дәстүрлі әдебиетті қалайтындар да, онлайн кітапты қолдайтындар да бар. «Біз бала кезімізден кітапты басымызға жастанып оқып өскен ұрпақпыз ғой. Сондықтан біз үшін әрқашан дәстүрлі басылымдар қымбат. Жалпы, бізде қазір оқимын деген адамға кітап жетерлік. Өкініштісі, адамдарды оқыту проблема болып тұр. Ең қауіптісі – осы. Оқырманды қинап, кітап оқыта алмайсың. Жастар өз еркімен кітап оқуы тиіс. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары адамдар макулатура өткізіп, оның ақшасына кітап сатып алып оқитын. Қазір қандай кітап қаласаң, іздегенің табылады», – дейді Ғазиза Құдайберген.
Меніңше, оқырман азайған жоқ. Заман басқа, бәріміз де басқаша оқитын, мазмұнды басқаша тұтынатын болдық. Қазіргі өмірдің сан қырлы қызығы, оқу-көру-тыңдау қажет контенттің тасқыны бұрынғыдай жата-жастана кітап оқуға мүмкіндік бермейді. Кез келген мазмұнмен тез танысып, оны шұғыл қорытып, келесісіне өтуге мәжбүрміз. Рас, бұл оқу емес, шолу. Бірақ амал жоқ, бейімделуге тура келеді. Осы тұрғыдан келгенде, электронды кітапхана қазақша мазмұнды оқырманға жақындатуға кеңірек жол ашады.
Рауан Кенжеханұлы
Елімізде онлайн кітапхана оқырманды молайта ала ма деген сауалымызға «Ұлттық аударма» бюросы қоғамдық қорының атқарушы директоры Рауан Кенжеханұлы: «Меніңше, оқырман азайған жоқ. Заман басқа, бәріміз де басқаша оқитын, мазмұнды басқаша тұтынатын болдық. Бұған ескі көзқарастың өлшемімен қарауға болмайды. Аға буын өз уақытымен, сол кездегі жағдаймен салыстырады. Ол заманда кітаптағы қиял айналадағы сұрқай өмірден тартымдырақ, кітап өмірден қызығырақ болатын. Қазіргі өмірдің сан қырлы қызығы, оқу-көру-тыңдау қажет контенттің тасқыны бұрынғыдай жата-жастана кітап оқуға мүмкіндік бермейді. Кез келген мазмұнмен тез танысып, оны шұғыл қорытып, келесісіне өтуге мәжбүрміз. Алдымыздағы экранда компьютер болсын, смартфон болсын, кемінде 5-6 парақша қатар ашық тұрады. Бірінде – жазып отырған, келесісінде – оқып отырған текст, енді біреуінде – видео, тағы біреуінде – аудиокітап. Бұл әлеуметтік желілерді, жаңалықтар мен мессенджерлерді қоспағанда. Рас, бұл оқу емес, шолу. Бірақ амал жоқ, бейімделуге тура келеді. Осы тұрғыдан келгенде, электронды кітапхана қазақша мазмұнды оқырманға жақындатуға кеңірек жол ашады. Алайда қайталап айтайын, текстің фотокөшірмесін интернетке шығара салу – жеткіліксіз. Ол қазіргі талапқа сай өңделіп, қолданысқа ыңғайлы форматқа түскені абзал. Бұл оңай шаруа емес, білім мен тәжірибені, ыждағаттылықты, уақыт пен қаражатты талап етеді», – деген еді.
«Балаға лайық шығарма жоқ»
Оқырманның да, мамандардың да ойы осыған саяды. Балалар шығармашылығы дегенде Бердібек Соқпақбаев, Марат Қабанбай, Молдахмет Қаназ, Тұманбай Молдағалиев, Қадыр Мырза Әлі, Мұзафар Әлімбаев, Сұлтан Қалиұлы, Ескен Елубаев және тағы басқа ақын-жазушылардың шығармалары еске түсері анық. Дегенмен бала біткен әлі күнге «Менің атым Қожаны», «Балалық шаққа саяхатты», «Жиһангез Тити» мен «Чико – Дабыл баласын» іздейтіні анық. «Менің атым Қожаның» оқырманы өте көп. Өйткені бүгінгі балалар әдебиеті тоқырауда тұр. Іздеп, көріп, қызығып оқитын оқулық жоқтың қасы болғасын бала да көпшілікке жақсы таныс шығарманы іздеуге мәжбүр болады. Әрине, «Менің атым Қожаның» орны бөлек. Оны еш шығарма алмастыра алмайды. Дегенмен жаңа ғасыр жаңа әдебиетті тудыра алмайтыны да – шындық», – дейді Алматы қаласының Жамбыл атындағы жасөспірімдер кітапханасының кітапханашысы Ғазиза Құдайберген.
Ал Жамбыл облыстық Шоқан Уалиханов атындағы Әмбебап ғылыми кітапханасында да Бердібек Соқпақбаевтың шығармаларына сұраныс үлкен екенін айтады кітапхана қызметкері Анар Баймағанбетова. Оның айтуынша, кітапханада 1-2 данадан ғана бар шығарманы көп оқитыны соншалық, кітаптар тозып кеткен екен. «Кітапты қайта-қайта түптеп қойып отырмыз. Енді жаңасына тапсырыс бермекшіміз. «Махаббат, қызық мол жылдарды» жастар ғана емес, орта буынның өкілі де көп оқиды. Оның үстіне, соңғы кезде жастар арасында кітап оқуға деген қызығушылық артуда. Одан басқа Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы», Шерхан Мұртаза мен Бексұлтан Нұржекеевтің шығармалары жақсы оқылады. Сонымен бірге, оқырмандарды көркем әдебиетті оқуға шақыру мақсатында түрлі шаралар өткізілуде», – дейді.
Кітап құндылық болудан қалды
Сонымен, жақсы әдебиет насихатталмай жүр. Жыл сайын түрлі байқауларда жеңімпаз атанып жүрген шығармалар да оқырманға жете қоймаған, не қабылдауға ауыр. Әйтпесе, балаларға арналған «Дарабоз» байқауында, «Ауыл» партиясы ұйымдастырып жүрген әдеби шығармашылық байқауларында жеңімпаз шығармалар неге оқырманға жете қоймады? Оның басты себебі, таралымы аз. Жақсы шығарма насихатталмаса, оқырманға жете қоймайды. Екіншіден, кітапхана жетіспейді. Тәуелсіздік алғанға дейін елімізде көпшілік кітапханалар саны 10 мыңнан асып жығылған екен. 1994-95 жылдары оның біразы жабылып қалды. Сөйтіп, жалпы саны екі мыңға жуық қана кітапхана қалған екен. Кейбір елдімекендерде кітапхана мүлдем жоқ. Бертінге дейін кей аймақтарда кітапханалар еріксіз жабылып келді. Себеп, ауылда тұратын тұрғындар азайған. Мұндай жағдай солтүстік өңірлерде өте көп. Ауылда оқырман болмағасын қаңқасы қалған кітапхана кімге қажет деп ойлайтын болуы керек. Кітап қоры азайған. Шалғайдағы елдімекенге кітап жете бермейтіні тағы бар. Оқырман кітапсыз, кітапхана оқырмансыз қалған жағдайлар жиі кездеседі. Бұл – бір жағы. Екіншіден, кітап оқу идеологияға айналуы тиіс. Жекелеген нарық заманында идеология – ақша. Ал ондай кезеңде кітап құндылыққа айналуы мүмкін емес.
Үшіншіден, кітап нарыққа айналуы үшін насихатталуы шарт. Егер Джоан Роулингтің шығармасы киноға айналмағанда, кітабы оқылмай қалуы мүмкін еді. Қазір оның шығармалары ең өтімді тауарға айналған. Одан бөлек, Халед Хоссейни шығармаларын да дәл осылай мысалға келтіруге болады. Қазір оқырман арасында Нобель сыйлығын алған шығармаларға сұраныс көбейген. Орхан Памукты жаппай оқып кеткені де сондықтан. «Сезім музейі», «Менің атым – Қырмызы» шығармалары әлемнің талай тіліне аударылды. Әлем әдебиетінде қандай шығарманың насихаты көп, сол шығарма өтімді. Керісінше, қазақ әдебиеті мұндай «насихатқа» жете алмай отыр. Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тері» – классика. Классик шығармаларды қызығып оқып отырған жан бар ма? Ендеше, кітап оқытудың, кітапты оқудың сиқыры қандай? Соны ойланып көрейікші бір сәт.
P.S. Жастарды қызықтыратын – мистика, фантастика, детектив. «Жастар неге фантастикаға құмар?» десеңіз, танысы, досы, туысы осы кітапты оқыған. Талғам осылай қалыптасып келеді. Егер «Менің атым Қожа» фильмі болмаса, балалар Соқпақбаевтан да айналып өтуі мүмкін еді. Бүгінгі сұраныс – фильмде. Қандай үздік шығарма фильмге айналады, сол кітаптың да оқырманы көбейеді. Ол көпшілік кітапханаға, дәстүрлі кітапқа, онлайн жүйеге байланысты емес. Яғни, «жарнамасы» мықты шығарманың дәурені жүріп тұр деген сөз. «Тауарыңызды» өткізгіңіз келсе, саудаласып көріңіз, оқырман!
Гүлзина БЕКТАС,
Анар ҚОНЫС