Ономастикалық атаулар, оның ішінде еліміздің жер-су атаулары, аты-жөндеріміз – ұлттық-тілдік және мемлекеттік бірегейлігімізді айқындайтын басты факторлардың бірі. Тәуелсіздік алған жылдардан бері ономастикалық атаулардың мазмұнын ұлттандыруға бағытталған қыруар іс-шаралар атқарылғандығы белгілі. Енді латын әліпбиі енгізілген сәттен бастап мыңдаған, жүз мыңдаған ономастикалық атауларымыз кең халықаралық, әлемдік ақпараттық кеңістіктегі айналымға енгелі отыр. Осы орайда еліміздің жер-су атауларын латын әліпбиінде таңбалау, сондай-ақ, шеттілдік географиялық атауларды қазақ тілінің жаңа әліпбиінде жазу және төл антропонимдік жүйемізбен қатар шеттілдік есімдерді таңбалау мәселесі өзекті болмақ.
Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бері қазақ халқының есімдер, фамилия жасау жүйесі ұлттық үрдіске бет бұрды. Ұлты қазақ азаматтардың есім-фамилиялары қазақ тілінде, ұлттық дәстүрге сай жазыла бастады. Оған Елбасының «Ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» 1996 жылғы 2 ақпандағы Жарлығы мұрындық болды. Алайда республикадағы құжаттаушы орындар көптеген қиындықтарға тап болып, азаматтарымыздың аты-жөндері туу туралы куәлік, жеке куәліктерде көптеген жағдайда бұрмаланып жазылып келеді. Латын графикасына көшкеннен кейін осы сынды қателерден арылатын боламыз.
Ономастикалық ережелер жасауға жауапты маман ретінде бізді алаңдататын бір жайтқа назар аударғымыз келген еді. Жаңа ереже мақұлданды, оның кейбір тұстарын тілші мамандар талқылап, пысықтауда. Ереже баптары бойынша лингвистер негізінен ортақ шешімге келгенімен, бірқатар маман тарапынан келісе алмай отырған біршама тұсы бар. Әсіресе, «и» мен «у»-дың жазылуына қатысты. Мұның кісі есімдерін, тек атауларын, географиялық атауларды жазуға тікелей қатысы бар. Баспасөз беттерінде, әлеуметтік желіде, ғылыми басқосуларда бұл жөнінде екіұдайы пікір айтылып келеді. Жаңа емле ережелерінде айтылудағы уі (й), iı (ý) дыбыс тіркестері сөздің барлық буынында «ı» әрпімен жазылады: ıgilik, ıman т.б. делінген.
Фонетист ғалымдар мен қатар грамматология, морфология, сөзжасаммен айналысып келе жатқан ғалымдардың пікірін қысқаша тұжырымдасақ. Емле ережесін жасаушылардың байламды көзқарасы жаңа ереже оқуға, жазуға қолайлы, тілді үйренуге жеңіл болуы керек, яғни морфологияға немесе таза фонетикаға сүйеніп, сөзді ұзартып, емле ережесін күрделендіре берудің қажеті жоқ дегенге саяды. Ал кейбір ғалымдар тіліміздің жазуын айтылым табиғатына сай, яғни сөз қалай айтылса, солай жазылуы керек деген ұстанымда. Басты уәждері – қазақ сөзі орыс жазуының ықпалынан шыға алмай, санада мықтап орныққан, яғни жазу өз табиғатына оралуы тиіс. Бұл ұстаным бойынша киім - кийім [kıyim], су - сұу [suw], ине - ийне [ıyne] деп айтылым бойынша жазылады. Сондай-ақ «ю» әрпі йұу, йүу тіркестерінің таңбасы болады және былай жазылады: аю/айұу - aıuý, ою/ойұу - oıuý, үю/үйүу - úıúý, түю/түйүу - túıúý. Бұл жазуды тілші мамандар өзара шартты түрде «таратып жазу» деп те айтып жүр.
Таразы басындағы екі жақтың да уәждері салмақты, өзіндік ғылыми негіз-дәйектері бар. Сонда айтылуы бойынша тіліміздің төл табиғатын сақтап, таратып жазу дұрыс па, жоқ оқу, жазу, қабылдау, үйрену процесін жеңілдететін, уақытты үнемдейтін ықшамдалған орфографиялық жазу дұрыс па?
Беделді отандық және шетелдік мамандардың пікірінше, жазу «таза орфографиялық» та, «таза фонетикалық» та болмауы керек. Яғни, тек айтылым бойынша ауыздан шыққан сөз айнытпай жазылса, ол қарапайым фонетизмді (наивный фонетизм) ұстану болып шығады. Дыбыстарды айтылуы бойынша фонемалар таңбалайды, мысалы, итмұрын сөзі – йітмұрұн. Бұл жерде буын қуалау, яғни дауыссыз/дауысты принципіне сүйенеді. Сонда таратып жазу алгоритмі бойынша қалай айтылады (естіледі), солай жазылады. Орфоэпиялық жазуды қуаласақ, онда орфографияға орын жоқ болады, яғни емленің қажеті не? Осы жайтқа байланысты қазақ тіл білімінің алғашқы теоретиктерінің бірі Елдес Омарұлы 1929 жылы шыққан «Емле мәселесі» кітабында былай дейді: «Қазақша жазудың жолы дыбыс жүйесінше дейміз. Бірақ таза дыбыс жүйесінше болып шығатын емле ешбір тілде де болған емес. Ондай емленің болуы мүмкін де емес. Біз өз елімізді дыбыс жүйесінше дегенде, оны басқа тілдердің емлесімен салыстырып, басқа емлелерге қарағанда дыбыс жүйесінің жолына анағұрлым жуық болған соң, сонымен ғана дыбыс жүйесінше дейміз... Емле дегеннің өзі жазудың ережесі деген сөз ғой. Емле болған соң-ақ онда ереже болмай қалмайды. Жазу таза дыбыс жүйесінше болса, онда іш ереже де болмақ емес. Олай болған күнде «емле» деген сөздің өзінің де болмауы керек. Бірақ біздің жазуымыз дәл дыбыс жүйесінше болмағанмен, дыбыс жүйесіне жуық болған соң, біздің ережелеріміз аз болу керек».
Бұл жерде де «ойға қонымды» теңгерімді ұстау қажет деген пікірдеміз. Олай дейтініміз латын әліпбиі енген сәттен республикамыздағы мыңдаған, миллиондаған жер-су атауы мен қазақ аты-жөні, есімі корпусы да осы таратып жазуға тәуелді болатындығынан.
Бұл жерде де «ойға қонымды» теңгерімді ұстау қажет деген пікірдеміз. Олай дейтініміз латын әліпбиі енген сәттен республикамыздағы мыңдаған, миллиондаған жер-су атауы мен қазақ аты-жөні, есімі корпусы да осы таратып жазуға тәуелді болатындығынан.
2021 жылдан бастап паспорт, барлық төлқұжатымыз латын графикасына көшкелі отыр, олай болса, жазып көрелік. Мәселен, Ақлима/Ақлыйма – Aqlyıma, Ақниет/Ағнійет – Aǵniıet, Әсима/Әсійма – Ásiıma, Қияс/Қыйас– Qyıas, Иманғали/Ыйманғалій – Yımanǵaliı, Иманәлі/Ыйманәлій – Yımanáliı деп айтылып, жазылады. Онда айтылу, дыбысталу бойынша жазу алгоритімін сақтасақ, Мөлдір – Мөлдүр, Күміс – Күмүс, Көшкінбай – Көшкүмбай, Қонысбай – Қонұспай болып жазылуы тиіс. Бұл жағдайда ереженің өзге баптары бұзылады.
Ономастикалық атаулардың орфографиясы графикалық, құжаттық нақтылықты, тұрақталған стандартты, бірізділікті талап етеді. Жүз мыңдаған жер-су атауымыз қалай жазылмақ? Мысалдармен көрсетейік: Көкиiрiмсай/Көкійірімсай – Kókiıirimsaı, Көкқия/Көкқыйа – Kókqyıa, Көкшиелi/Көкшійелі – Kókshiıeli), Күйерсуықой/Күйерсұуықой – Kúıersuýyqoı, немесе Иірсарықайрақ/Ійірсарықайрақ – İıirsaryqaıraq) және т.б.
Байқағанымыздай, латын графикасында таратып жазсақ, сөз кемінде бір-екі әріпке, кейде үш әріпке дейін ұзарып отырады. Бұл жерде айтпағымыз мәселе тіптен мәтін көлемі көбейеді деген үнемділікте емес. Жазу, оқу қиындай түсетіндігінде. Сөздің табиғи айтылымына сай фонемдік құрамын орфоэпиялық анықтағыштар реттейді. Сондықтан айтылым бойынша жазу принципін бүкіл жазу жүйесіне тарату оны күрделендіре, қиындата түсері анық. Дегенмен И мен У дыбыстарына қатысты дыбысталуынша жазудың қосалқы ережесін әзірлеп жатқан бір-екі маман бар. Оқулықтар шықпай жатып, сол нұсқаны да сынақтан өткізіп, нәтижесін тез арада саралап көрсе жөн болар еді. Қай жазу тиімді деген сұраққа нақты жауап аларымыз анық.
«Таратып жазылған» мыңдаған атау саяси, физикалық карталардың беттерін шамадан тыс графикалық таңбаның көптігінен шимайлап, шұбалаңқыландырып жібермей ме деген қауіп бар.
Өткен ғасырдың басында белгілі орыс лингвисі Д.Ушаковтың сөзімен айтсақ, «Тіл мен жазу – мүлдем екі бөлек құбылыс. Жазу қандай болғанда да, табиғи дыбыстарды нақты толық дәрежеде жеткізе алмайды. Оның мақсаты да ол емес, күнделікті қолданыста ыңғайлы болуы. Емле – тілге кигізген киім сынды, ол шақ келуі, шақ келмеуі де мүмкін, ол тек тілдің сыртқы мәні, ол өзгергеннен тіл өзгермейді».
Сондықтан емлеміз жазуға, оқуға, оқытуға, жалпы, меңгеруге икемді, қолайлы әрі ықшам болғаны дұрыс, өйткені кез келген орфографияның түпкі мақсаты жазуды оңтайландыру. Латынға көшуге тартыншақтап, жүрексінген өз жұртымыз бен тілімізді үйренгісі келетін өзге жұртты жазуымызды күрделендіріп, қиындатып үркітіп алмау жағын ойластырған абзал.
Қыздархан РЫСБЕРГЕН,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты
Ономастика бөлімінің меңгерушісі