Елдегі баспана мәселесін шешу үшін мемлекет түрлі бағдарлама қабылдап жатыр. Алайда пәтер жалдап күнелткен тұрғындарды үймен қамту мүмкін болар емес. Себебі... себеп көп. Соның бірі де бірегейі – тұрғын үй тапшылығы.
Finprom аналитикалық порталының зерттеуінше, соңғы уақытта тұрғын үй құрылысының қарқыны 5 пайызға төмендеп кеткен. Әсіресе, өңірлердегі жағдай көңіл көншітерлік емес. Былтыр «Баспана» ипотекалық ұйымы «7–20–25» бағдарламасы бойынша тұрғын үй тапшылығы қатты байқалғанын, сол үшін қосымша 150 миллиард теңге бөлінгенін айтқан еді. Сондай-ақ елдегі екінші деңгейлі баспана бағасы 10-15 пайызға қымбаттаған. Бірінші деңгейлі нарықтағы шаршы метр құны да шарықтап кеткен. Бірақ азаматтардың жалақысы сол күйінде қалып отыр. Яғни, көп адамның жалға алу арқылы да, ипотекамен де баспана рәсімдеуге жалақы мөлшері мүмкіндік бермейді.
– Қалай десек те, Қазақстандағы орташа жалақы 100 мың теңгеден аспайды. Ал жаңа үйлердегі шаршы метр құны орналасқан ауданына орай 300-650 мың теңге аралығында. Оның өзінде қарабайыр нұсқасында. Адамдар жарты жыл тынбай жұмыс істегеннің өзінде тек бір шаршы метрдің ақшасын ғана табады. Оның үстіне экономиканың дағдарысқа ұшырауы адамдардың сатып алу мүмкіндігін азайтып жіберді, – дейді экономист Айдар Әлібаев.
Экономист Мақсат Сералының сөзінше, тұрғын үй тапшылығындағы сұранысты тудырып отырған орта таптан төменгі адамдар.
– Олар премиум, элита, тіпті орта класстағы үйлерді емес, қарапайым тұрғызылған 3, 4-ші категориялы пәтерлерге де қанағат етеді. Бірақ көптеген құрылыс компаниялары олар үшін үй салғысы келмейді. Себебі, маржасы (пәтердің өз құны мен бағасы арасындағы айырмашылық) төмен, ақша айналымы жоғары емес әрі оның бәрі ипотека арқылы жүзеге асқандықтан ақшаның қайтарымы ұзақ уақытқа созылып кетеді. Мәселен, премиум кластағы тұрғын үйлерді қазір тапшы деп айта алмайсыз. Бір шаршы метрі 450 мыңнан тұратын үйлерді табасыз. Мысалы, Алматыдағы «Саялы», «Шұғыла» тұрғын үй кешендерінің барлығы бір жыл бұрын толып қалған. Пәтерлерінің бәрі мемлекеттік бағдарлама арқылы өткен. Сосын бір мәселе – халықтың кез келген үйден, яғни, екінші дәрежелі үйлерден пәтер алуына мүмкіндік жасау керек. Ал қазір көп жерде бірінші дәрежелі пәтерлерді сатып алуды міндеттеп қояды. Мұндай жағдайда таңдау азаяды, халық пәтер таппай табанын тоздырады, – дейді экономист.
Оның айтуынша, тұрғын үй тапшылығы алдағы 5-10 жылда шешімін таба қоймайды. Жалпы, құрылыс нарығындағы экономикалық өсім жоғары болғанымен, сұраныс әлі ұзақ сақталады. Оның үстіне мамандар көптеген құрылыс материалдарының сырттан импортталуы елдегі тұрғын үй бағасының шарықтап кетуіне себеп болады дейді.
– Esentai Mall сияқты тұрғын үй кешендерінде қолданылған материалардың 80 пайызы шетелден әкелінген. Ал төменгі кластардағы кешендерді салу үшін 90 пайызға дейін қазақстандық өнімді қолдануға болады. Яғни, өзіміз цемент, кірпіш, бетон өндіреміз, арматура, темір зауыттарымыз жеткілікті. Ішкі сантехникалық заттарды қамтамасыз ететін Алматы облысында үлкен зауыт жұмыс істейді. Қазақстандық өнімді қолданғаннан кейін де олардың бағасы оңтайлы болып тұр. Өйткені долларға байланбаған. Дегенмен бізде ірі компаниялар әлі де болса Еуропадан материал тасығанды қолайлы көріп тұр, – дейді Мақсат Сералы. Ал BI Group компаниясы өкілдерінің айтуынша, шетелдік материалдарды тұтыну – қалыпты нәрсе. «Мейлі жол, мейлі тұрғын үй болсын біз клиенттерге сапалы, үздік өнім ұсынғымыз келеді. Сол себепті, шетелдік тасымалдаушылар қызметін тұтынамыз. Қазіргі таңда импорттық материалдардың үлесі 30 пайызға жуықтайды. Бұл – қалыпты жағдай. Себебі, әлем бойынша тек отандық материалдар арқылы салынған нысанды табу қиын. Қазақстан да басқа елдер сияқты жаһандық экономиканың бір бөлшегі. Жақын шетелдерден – Ресей, ал қашық елдер бойынша Еуроодақ елдерінен тауар тасымалдаймыз» дейді олар.
Биыл ипотекалық несиелердің берілуі қазақстандық несие тарихындағы рекордтық көрсеткішке жеткен. 2019 жылы ақпанның соңында берілген ипотекалардың жиынтық көлемі бір жыл ішінде 22,5 пайызға өсіп, 1,3 трлн теңгені құраған. Азаматтар көбіне «Нұрлы жер», «7–20–25» бағдарламаларын және Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің жинақтаушы несиелерін таңдаған. Ұлттық экономика министрлігі статистика комитетінің дерегіне сүйенсек, 2019 жылдың наурыз айының қорытындысы бойынша 2018 жылмен салыстырғанда бірінші деңгейлі нарықтағы тұрғын үй бағасы 4,2 пайызға, екінші деңгейлі үйлер 2,4 пайызға қымбаттаған. Қазіргі таңда бір шаршы метрдің құны алдыңғы жылға қарағанда шамамен 2,2 пайыздан жоғары. Елбасы бастамасымен қолға алынған «7–20–25» бағдарламасы халықтың ықыласына ие болып, баспаналы болсам деген көп адамның үмітін оятқаны рас. 2018 жылдың шілде айынан бері жалпы сомасы 77,5 млрд теңгеге 6,5 мыңнан астам өтініш қанағаттандырылған. Алайда төмен пайызбен үй алсам деген көпшілік тұрғын үй тапшылығымен бетпе-бет келді. Жақсы пәтерлердің бағасы 25 миллион теңгеден жоғары. Сондай-ақ пәтерлердің әлі құрылыс жүріп жатқан кезде-ақ сатылып кетуі тапшылыққа ұрындыруда. Қазірдің өзінде Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында үй табу қиынның қиыны. Бұл пікірмен отандық нарықтағы белді компания BI Group компаниясының өкілдері де келіседі.
«7–20–25» бағдарламасымен үй алуға қарапайым халықтың жағдайы жете бермейді. Ал жалақысы орта деңгейдегі көпшілік Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі арқылы баспаналы болуды жөн көреді. 2018 жылдың қорытындысы бойынша 38 295 займ беріліп, оның сомасы 369,5 млрд теңгені құраған. Оның 43 пайызы – бірінші, 51 пайызы екінші деңгейлі нарыққа тиесілі. Ал «Нұрлы жер» бағдарламасы бойынша биыл 20 мыңға жуық пәтер салу жоспарланған.
– 2018 жылы Қазақстанда 12,5 млн шаршы метр, Нұр-Сұлтанда 2,4 млн, Алматыда 2 млн шаршы метр пайдалануға берілген. BI Group компаниясы 900 мың шаршы метр тұрғын үйді пайдалануға берді. Биыл біздің компания 1 млн шаршы метрлік жоспарды орындауға дайын. Қазіргі кездегі ел тұрғындарын баспанамен қамту үшін – адам басына 21,6 шаршы метрден салу керек. БҰҰ-ның ыңғайлы көрсеткіші бойынша адам басына 30 шаршы метрден берілу керек екен. Сондықтан бізге әлі 150 млн шаршы метр тұрғын үй салуға тура келмек, – дейді BUILD INVESTMENT CITY ЖШС даму басқармасының талдау бөлімінің басшысы Дәурен Айткенов.
Экономист Мақсат Сералының сөзінше, бағасы қолжетімді пәтерлер көп жағдайда қаланың шет жағында соғылады.
– Біздегі премиум кластан жоғары деңгейдегі тұрғын үйлер әлі күнге бос тұр. Ол жердегі бір бөлмелі үйдің бағасы кем дегенде 30-35 миллион. Бізде эконом-класстағы үйлерді қаланың сыртынан соғу әдеті қалыптасқан. Мұны дұрыс тенденция дей алмамын. Себебі, сол үйлерде тұратын азаматтардың бәрі қалада жұмыс істейді. Арзан үйлерді қаланың шет жағына қарай ысыра беру түптің түбінде әлеуметтік бөлінуді тудырады. Кастаға әкеліп соғады, – дейді ол.
«Егер тұрғынның табысы аз болса, оған ешқандай бағдарлама көмектеспейді. Қазір Алматы, Нұр-Сұлтан, Шымкент, Ақтау және Атырау қалаларында жаңа пәтерлер тапшылығы қатты сезіліп отыр. Құны 25 миллионға дейін бағаланатын 4 категориядағы немесе эконом-класстағы барлық пәтерлер құрылысы жүзеге асты», – дейді Қазақстан жылжымайтын мүлік федерациясының президенті Ермек Мүсірепов. Қазіргі таңда «7–20–25» бағдарламасы бойынша сатылған пәтерлердің үлесі негізінен Алматы (345 млрд теңге), Нұр-Сұлтан (344,1 млрд теңге) және Батыс Қазақстан облысына (76,5 млрд теңге) тиесілі. Жалпы алғанда, барлық ипотекалық қарыздардың 57,2 пайызы, яғни 765,6 млрд теңге тиесілі.
BI Group компаниясының мәліметінше, эконом-класстағы жаңа пәтерлердің шаршы метрі жыл сайын өсіп келе жатыр. 2017 жылы бір шаршы метр 256 мың теңге болса, 2018 жылы 269 мың, ал бұл көрсеткіш биыл 280 мың теңге болған. Сондай-ақ құрылыс материалдарының құны да қымбаттап жатыр. 2019 жылдың басында арматур бағасы 16 пайызға өсіп, тоннасына 190 мың теңгені құрапты. Арматур өндірісі бойынша құрылыс нарығында Ресейдің ықпалы жоғары. BI Group мамандарының айтуынша, құрылыс материалдарының бағасына доллар және рубль курсы да қатты әсер етеді. Бұл ретте теміржол тарифтары мен жанар-жағармай материалдарының да әсерін жоққа шығаруға болмайды. Мұны тек отандық құрылыс материалдар нарығындағы бәсеке күшейген кезде ғана шешуге болады. Яғни, әр зауыт, әр дилер клиенті үшін күреседі, жақсы бағаға аса сапалы өнім шығаруға тырысады» дейді компания. Бұл туралы отандық informburo.kz сайтында атап өтілген. Соңғы кезде цемент, бетон, газоблок, темір бетон өнімдері де қымбаттаған. Цемент екі жыл бұрын 11 мың теңге болса, қазір тоннасы 22 мың теңгеге бағаланады. Еліміздегі көптеген кірпіш зауыттары тек жаз айларында жұмыс істейтіндіктен көктемде тапшылық күшейіп, баға өсіміне әкеліп соқтырады.
Дәурен Айткеновтың айтуынша, елдегі тұрғын үй тапшылығын азайту үшін BI Group биыл да қарқынды құрылыс жұмыстарын жүргізбек.
– Біздің компания жыл сайын 40-тан астам тұрғын үй кешенін сатылымға шығарады. Яғни, жыл сайын шамамен 7000-8000 пәтер деген сөз. 2019 жылы бұл көрсеткіш 10 мыңнан астам пәтерге жетті. Демек, жыл соңына дейін 800 мың шаршы метр тұрғын үй сатылып бітуі тиіс. Біз үшін мемлекеттік органдардан барлық рұқсат етілген құжаттарды алып, нысанды дәл уақытында тапсыру өте маңызды. Сол үшін клиенттер талап еткен өтініштердің барлығын орындауға тырысамыз. Біз күн сайын жер усаскесін сатып алған сәттен бастап тұрғын үй кешенін дайын күйінде тапсырғанға дейінгі уақытты мейлінше тиімді пайдалану үшін тынбай жұмыс істейміз. Ол үшін бизнес процесстермен, дұрыс координация жасаумен айналысамыз. Және бұл тұрғыда жақсы көрсеткіштерге де жете алдық. Сондықтан тұрғын үй тапшылығы туралы алаңдамаса да болады. Біз 20 жылдан бері тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандырып келеміз және бұл ісімізді қарқынды жалғастырамыз, – дейді ол.
2030 жылға дейін «Нұрлы жер» бағдарламасы аясында елімізде жыл сайын тұрғын үй өсімін 8 пайызға дейін көбейту жоспарланған. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Роман Склярдың мәліметінше, 2018 жылы Қазақстанда 12,5 млн шаршы метр тұрғын үй эксплуатацияға беріліп, 113 мың тұрғын үй салынған. Ал жыл басынан бері 4,6 млн шаршы метр (40 546 тұрғын үй) пайдалануға беріліпті. Экономист Мағбат Спановтың айтуынша, елдегі тұрғын үй тапшылығын толыққанды жою үшін әр жыл сайын кем дегенде 20 миллион шаршы метр тұрғын үй салу керек.
– 2000 жылдың бас кезінде-ақ елдегі тұрғын үй проблемасын шешу үшін жылына 20 миллион шаршы метр үй салып отыру керек екені анық болған. Ал осыған дейін небәрі 12 миллион шаршы метр баспана ғана салынды. Әрине, бұл ретте құрылыс жүргізуге уақыт пен инвестиция керек екенін де ескереміз. Дегенмен жыл өткен сайын проблема үдей береді. Өйткені халық саны өсіп жатыр. 2020 жылы халық саны шамамен 20 миллионға жақындайды, – дейді экономист.