Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев айтқан «қорқынышты түс» шын болып шықты. Ауылдың ырысы мен игілігін арттырады деген үмітпен 2006 жылдың желтоқсанында құрылған «ҚазАгро» холдингі тәуелсіз еліміз тарихындағы рекордтық шығынға – 400 миллиард теңгенің талан-тараж болуына жол берген. «ҚазАгроның» жаңа басшылығы адам айтса нанғысыз алапат шығынның қалай қалыптасқанын және дағдарыстан шығу жолдарын айтып берді.
Үкіметтің жуырда, 15 шілдеде өткен кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы квазимемлекеттік сектордың ірі нысандары қызметінің тиімділігін мұқият бағамдайтын уақыт келгенін мәлімдеді. Оның байламынша, әрбір ұлттық холдинг немесе ұлттық компания Қазақстанға, азаматтарға тек пайда әкелуі шарт.
– Ал квазимемлекеттік құрылымдардың және ұлттық компаниялардың шығындары қорқынышты түстей ұмытылуға тиіс. Даму институттары игілік әкелу үшін құрылғанын әрдайым есте ұстау қажет. Олар экономиканы, инфрақұрылымды және индустрияны өркендетуге, бір сөзбен айтқанда, халыққа қызмет етуге міндетті! Құрылымдарын жан-жақты кеңейту, төл табысын арттыру мемлекеттік холдингтердің басты мұратына айналып кетпеуі керек. Олардың елеулі бөлігі – монополистер. Сондықтан олардың төл табысының ұлғаюы – бизнес пен азаматтардың шығыстарының өсуін білдіреді, – деді Қ.Тоқаев.
Ел Президенті «ҚазАгро» ұлттық басқарушы холдингіне қатысты түбегейлі шаралар қабылданатынын жеткізді және «ҚазАгро» басшылығының нәтижесін «осындай құрылымды олақ, сауатсыз басқарудың көрсеткіші» деп бағалады.
Мемлекет басшысының мәліметінше, аталған холдинг қаржыландырған 672 жобаның 270-і немесе 40%-ы – тоқтап тұр! Яғни, ел қаржысы құмға сіңген, желге ұшқан, миллиардтар зая кеткен.
Осыған орай, бұл компания батыл әрі жедел реформаларды бастан кешіретін болады. Бұл ретте тіпті холдингті басқаруға шетелдік мамандарды тарту мәселесі де қарастырылмақ.
Үкімет 2 ай мерзім ішінде «ҚазАгроға» қатысты нақты ұсыныстар енгізеді, ал ел басшылығы жағдайды түпкілікті түзеуге бағытталған тиісті шешімдер қабылдайды.
Айта кетсек, KPMG халықаралық аудиторлық компаниясы жақында ғана «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ-ының қызметі мен қаржылық ахуалына кешенді тәуелсіз бағалауды аяқтады. Оны әзірлеуге холдингтің жаңа тағайындалған басқармасы атсалысқан. Бағалау нәтижелері холдингтің жалғыз акционері – Ауыл шаруашылығы министрлігінің қарауына шығарылады.
– Батыл түрде реформалау керегіне екпін түсірген Мемлекет басшысының «ҚазАгроға» қатысты айтқан сынын әділетті деп санаймыз. Ernst & Young аудиторлық компаниясы растаған холдингтің қордаланған шығыны 2019 жылдың басында 399,1 миллиард теңгені құрады! Бұл соманың жартысы – девальвациядан келген шығындар, екінші жартысы – банкрот болған банктер келтірген шығындар. Осының бәрі «ҚазАгро» менеджментінің 2013-2018 жылдары қабылдаған шешімдерінің салдары саналады. Мәселен, тек 2018 жылы ғана бас холдинг 148,3 миллиард теңге шығын келтірген, – деді «ҚазАгро» ҰБХ басқарма төрағасы Ербол Қарашөкеев.
Оның пікірінше, «ҚазАгроның» қаржылық жағдайының айтарлықтай нашарлауына отандық қаржылық нарықтағы 2013-2017 жылдардағы күйзелістер, теңгенің девальвациялануы, сонымен қатар еліміздің аграрлық-өнеркәсіптік кешенін несиелендіретін бірқатар банктердің дәрменсіздікке ұшырауы ықпал еткен.
Ербол Шырақбайұлы холдингтің бұрынғы басшылығы «осындай теріс оқиғаларға дайын болмай шыққанын» айтады. Өйткені шетелдік нарықтардан доллар мен еврода көп көлемде қарыз алып қойған. Теңге құнсызданғаннан кейін оның борышы өсіп шыға келіпті.
Атап өтер жайт, барлық шығынды бас холдинг тудырған көрінеді. Ал «ҚазАгроның» еншілес ұйымдары, соның ішінде үш ірі құрылымы – «Аграрлық несие корпорациясы», «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» және «ҚазАгроҚаржы» табысты компания болып қалуда және жыл сайын ауыл шаруашылығын қаржыландыру көлемін өрістетуде. Былтыр холдингтің еншілес компаниялары саланы 400 миллиард теңгеге қаржыландырған.
Бұл – «ҚазАгро» тарихындағы ең ірі сома. Мұның мәнісі де бар. Тек майшелпек өндірістерді ғана жағалайтын, бас пайдадан басқаны ойламайтын коммерциялық банктер жыл өткен сайын агроөнеркәсіптік кешенді несиелендіру көлемін азайтуда. Нақтылай кетсек, банктер 2011 жылдан бастап, 2018 жылдың қорытындысында ауыл шаруашылығына берген кредиті ауқымы 6 есеге – 448 миллиард теңгеден 76 миллиардқа дейін құлдыратқан.
АӨК саласының дағдарысқа душар болуына жол бермеу үшін холдинг қаржыландыру көлемін арттыруға мәжбүр болды. Осылайша, 2011 жылдан бері холдинг кредиттеуді 93 миллиардтан
400 миллиард теңгеге дейін 4 есеге ұлғайтты.
Әрине, мұның бәрі – «ҚазАгроның» тікелей міндеті. Ал бас холдингтің мемлекетті ірі шығынға батыруы мәселесі қалай шешілмек?
– Жағдайды түзету бойынша міндет – күрделі және ол Үкімет пен холдинг менеджментінің үйлесімді шешімдерін талап етеді. «ҚазАгроның» алдағы тағдыры туралы сөз еткенде, қазіргі кезде холдингтің еншілес компанияларына 77 мыңнан астам қарыз алушы – ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, фермерлер қарап отырғанын ескерген жөн. Олардың бәрі бүгінде «ҚазАгроның» қолжетімді кредиттерін пайдаланып отыр. Демек, алдағы уақытта қабылданатын кез келген шешім бірінші кезекте, солардың жағдайын нашарлатып жібермеуі шарт, – дейді Ербол Қарашөкеев.
Ол холдингтің «дағдарысқа қарсы бағдарламасын» жария етті. Реформалау аясында «ҚазАгроның» жаңа топ-менеджменті шығындылық пен төмен тиімділік проблемасын шешу үшін 3 негізгі бағытқа күш-жігерін шоғырландырмақ ниетте. Біріншіден, холдингтің қаржылық жағдайын тұрақтандыру бойынша шұғыл шаралар әзірленіп, қолға алынады. Бұл бағытта холдинг 2019 жылғы мамыр айында өзінің шетелдік валютадағы барлық қарызын толығымен жауыпты. Ендеше, ұлттық валютаның құнсыздануы үлкен шығын әкелмейтін болады. Бұған қоса, 15 жылға арналған дамудың қаржылық моделінің жобасы дайындалған, ол холдингтің ауыр ахуалдан бірте-бірте арылуын көздейді.
Екіншіден, «ҚазАгро» құрылымы оңтайландырылады. Оның аясында еншілес компанияларының біразын жойып, қазіргі 7 компания орнына үшеуін ғана қалдыру ұсынылуда. Оңтайландыру басшылардың санын, басы артық буындарды, тиімсіз кәсіпорындар мен бөлімшелерді қысқартуға мүмкіндік беретін көрінеді. Холдинг өз штатын 20%-ға кемітіп те үлгеріпті. Ары қарай кезең-кезеңмен тағы 25%-ға қысқарту қарастырылуда.
Үшінші бағыт барлық процесті автоматтандыруға бағдарланған. «ҚазАгроның» қарыз алушыларының 70%-ы – ауылдағы жұмысты, егін егіп, мал бағуды жалғастыруға 4 миллион теңгеге дейін несие алатын фермерлер. Холдинг олардың кредит туралы өтінімін қарау уақытын 30 күннен 3 сағатқа дейін азайтуды мақсат етуде. Сондай-ақ ауылдық бизнесмендерді саналуан анықтама жинап, қаптаған кеңселердің табалдырығын тоздыруға мәжбүрлеу тәжірибесін де тоқтату қажет. Белгіленген мақсатты меже мынау: фермер «ҚазАгро» құрылымдарына тек жеке куәлігімен келіп, мемлекет ұсынып отырған кредитті алуға 3-ақ сағатын жұмсауы керек.