Ұлы дала еліне шың елінен аса қуатты суперкомпьютер әкелінгелі жатыр. Сарапшылардың есептеуінше, оның құны шамамен 6 миллиард теңгеден асады екен. Осыған орай, екі ел арасында «Қытай Халық Республикасы Үкіметінің Қазақстан тарапына суперкомпьютерді ұсыну жобасы жөніндегі ынтымақтастық туралы келісімге қол қою туралы» біздің Үкіметтің қаулысы әзірленді.
Адамзат суперкомпьютерлерді әртүрлі салада және саналуан мақсатта пайдаланады. Мәселен, британдық talkSPORT порталының суперкомпьютері биылғы «Чемпиондар лигасының» нәтижелеріне болжам жасап, ширек финалдан ақырғы сайысқа дейінгі барлық матчтың жеңімпаздарын айтып берген. Оған сенгендер мысалы, финалда «Ювентус» пен «Барселона» бақ сынасып, алғашқысы 2:1 есебімен жеңіс тұғырына көтеріледі деп бәс тікті. UEFA Champions League Final 2019 жылғы 1 маусымда Мадридтегі «Метрополитано» стадионында өткені мәлім. Оның қорытындысынан бейхабар оқырмандарды құлағдар ете кетсек, ақтық сында ағылшындық қос футбол клубы бірінші-екінші орындарды бөлісті. Чемпиондар лигасының финалына осымен тоғызыншы рет шығып отырған атақты «Ливерпульға» бұл өріске алғаш аяқ басып отырған финал дебютанты «Тоттенхэм Хотспур» қарсылас атанды. Тәжірибе жеңді.
Ұлыбритания суперкомпьютерінің жергілікті футболшылар әлеуетін жете бағаламай, жаңылысуы осындай құрылғылардың керексіздігін білдірмейді. Өйткені зияткерлік машиналарды да адамдар басқарады, оларға өңделетін бұрыс деректерді жүктейтін де солар. Демек, суперкомпьютерлер ғаламат әрі нақты нәтижелер беруі үшін оларды нағыз мамандар мен білгірлер басқаруы шарт.
Суперкомпьютерлер дүниежүзінде жаңа химиялық қосылыстар формуласына қол жеткізу, адам қиялы жетпес ғажайып құрылыс конструкцияларын егжей-тегжейлі түзу, тіпті жаңа киім үлгілерін жобалау үшін де қолданылады. Қарапайым сөзбен айтқанда, әңгіме болып отырған суперқұрылғылар басқа қуатты компьютерлер бірнеше күн немесе бірнеше апта жоғалтатын операцияларды санаулы секундтар ішінде орындап тастайды.
АҚШ пен Германия сарапшылары жыл сайын екі рет әлемдегі ең қуатты суперкомпьютерлер тізімін құрады. Бұл – аталған сектордағы жаһандық беделді рейтинг саналады. 2019 жылғы маусымда қайта жаңғыртылған тізімді Қытай бастап тұр. Шығыс көршіде қазір аса қуатты 219 осындай жүйе бар, яғни ол адамзат қолындағы «суперкомптардың» жалпы санының 43,8%-ына ие. Соның ішінде мәселен, Цзянсу провинциясының Уси қаласындағы «Суперкомпьютерлер ұлттық орталығында» орналасқан Sunway TaihuLight 93 мың терафлопс жылдамдықпен есептеу жүргізуге қауқарлы.
Екінші орынға АҚШ (116) жайғасты. Дегенмен төрткүл дүниедегі ең қуатты суперкомпьютер де соның еншісінде – Оук Ридждегі Ұлттық зерттеу лабораториясында тұрған Summit жүйесінің қуаттылығы 148,6 мың терафлопсқа жетеді.
Рейтингтің «ондығына» сондай-ақ Жапония (29 суперқуатты жүйе тиесілі), Франция (19), Ұлыбритания (18), Германия (14), Ирландия (13), Нидерланды (13), Канада (8), Италия (5) кіреді.
Қазақстан әзірше тізімде жоқ. Егер Қытайдан суперкомпьютер алса, республикамыз да осы жаһандық рейтингтен орын алмақ. Бірақ, әрине, бұл – басты мұрат емес. Бастысы, сол қуатты құрылғыны ұтымды пайдалана білу және пайда көру.
ІТ мамандардың айтуынша, суперкомпьютерлер айрықша күтімді және бөлекше қызмет көрсетуді қажетсінеді. Мәселен, ол ұдайы салқындатылуы тиіс. Бұған қоса, микропроцессорлары санының көптігіне және өңдеу жылдамдығының өте жоғары болуына орай көп энергия тұтынады. Тиісінше, қыруар қаржылық шығынды талап етеді.
Қазақстан мен Қытай арасындағы «Суперкомпьютерді ұсыну жөніндегі ынтымақтастық туралы келісім» жобасында айтылғандай, Қытай тарапы Қазақстанға өтеусіз көмек түрінде құны 109,66 миллион юань немесе ағымдағы бағам бойынша 6 миллиард 107 миллион теңге тұратын суперкомпьютер жүйесінің жиынтығын ұсынады.
Құжатта жиынтыққа не енетіні де көрсетілген, атап айтқанда, оның арасында: «1. Rack System; 2. SKVM; 3. Management Nodes; 4. Login Nodes; 5. High-precision meteorological numerical forecasting system; 6. Gene information processing system; 7. AI & Deep learning Platform System; 8. Simulation Compute Node; 9. Parallel File System; 10. Backup file system; 11. High-end Fault-Tolerant Computer; 12. Infiniband High Speed Network; 13. Gigabit Network; 14. 10 Gigabit Network» бар.
Осының барлығы келісім бойынша әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне беріледі. ЖОО «Қазақстан тарапының жауапты орындаушысы» ретінде бекітілген.
Қытай тарапы жабдықтарды Алматы қаласына тасымалдап жеткізеді. Суперкомпьютер жабдықтарын монтаждау және іске қосу үшін Қытайдан техникалық персонал келмек. Отандық мамандарды ол құрылғыда операциялар жүргізуге және оған техникалық қызмет көрсетуге де солар оқытады деп күтілуде. Осы жұмыстарға ел бюджетінен қаражат шығындалмайтыны, оның бәрін шығыс көрші өз қаражаты есебінен жүзеге асыратыны хабарланды.
«Барлық қажетті іске қосу-реттеу жұмыстары жүргізілген соң, Қазақстан тарапы атынан университет және Қытай тарапы модельдердің сапасын, санын және стандарттарын бекітеді және Қазақстанның қолданыстағы нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес жабдықты пайдалануға қабылдау-табыстау актісіне қол қояды. Университет тіршілікті қамтамасыз етудің тиісті жүйесі бар, жабдықты орнату шарттарына сәйкес келетін орынжаймен қамтамасыз етуге жауап береді және өз қаражаты (бюджеттен тыс) есебінен барлық шығысты өзіне алады» делінген келісім жобасында.
Бұл бастапқы қадам ғана. Алда жобаны іске асыру бойынша егжей-тегжейлі мәселелер қос мемлекеттің жауапты органдары арасында қосымша қол қойылатын келісімшартта көзделетін болады.
Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, аталған келісімге биылғы жылғы 11-12 қыркүйекте күтіліп отырған ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытайға мемлекеттік сапары аясында қол қойылмақ.
Ал еліміздің суперкомпьютерді тегін алуы туралы уағдаластыққа 2015 жылғы мамырда Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың елімізге сапарлап келген ҚХР төрағасы Си Цзиньпинмен келіссөздері нәтижесінде қол жеткізілді. Ақордадағы сол кездесу барысында Елбасы америкалық Силикон алқабы (Silicon Valley) үлгісінде республикамызда, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанынан ІТ технопарк құруды және осы мақсатта көрші екі елдің ғылыми-техникалық ынтымақтастығын кеңейтуді ұсынды.
Н.Назарбаевтың байламынша, жаңа технобақ бүкіл әлемнен кәсіпкерлер мен инвесторларды тартуға арналған тұғырнамаға айналып, ақпараттық технологияларды дамытудың драйверлерінің бірі ретінде қызмет етуі тиіс.
– Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті «Жаңа Жібек жолы университеттерінің Альянсы» атты халықаралық ІТ технопаркін құру бастамасын көтерді. 2015 жылғы қыркүйекте Елбасының ҚХР-ға сапары аясында INSPUR компаниясымен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Сонымен қатар жаңа суперкомпьютердің техникалық сипаттамалары мен жеткізу шарттары талқыға салынды, – дейді министрлік.
БҒМ өнімділігі ғаламат жүйенің әлеуетін әр салада пайдалану жолдары біраздан бері қарастырылып жатқанын жеткізді. Мәселен, 2016 жылғы ақпанда ведомство «Зерде» ұлттық инфокоммуникация холдингі» АҚ-ымен бірге суперкомпьютерді «Электронды Үкімет» порталының бұлтты сервисі» жобасында пайдалану жөнінде уағдаластыққа келіпті. 2017 жылдың наурызында Алматы әкімдігі ІТ технопарк инфрақұрылымын қаланы инновациялық өркендету жобаларын жүзеге асыруда қажетке жарату ниетін жариялады.
Бұл сондай-ақ суперкомпьютермен жұмыс жасай алатын қазақстандық кадрларды даярлау үшін де қажет. Өйткені әзірге елімізде суперкомпьютермен жұмыс жасай алатын мамандардың саны небәрі жетеу ғана көрінеді және олардың өздері, негізінен, ресейлік құрылғыларда машықтанған.
Ашығын айту керек, қытайлардың қазақтарға беретін суперкомпьютерін «дүниежүзіндегі ең қуаттысы» деуге болмайды. 2017 жылғы 8 маусымда екі ел арасында қол қойылған ынтымақтастық туралы үкіметаралық меморандум ҚХР-дың грант есебінде ҚазҰУ-ға «ең жоғарғы өнімділігі 1 мың 200 терафлопсты құрайтын суперкомпьютер» ұсынуын қарастырады. Демек, әлгінде айтылған жаһандық суперкомпьютерлердің ТОП-500 рейтингінде Қазақстан шамамен соңғы жүздіктен орын алуы ықтимал.
Өз кезегінде INSPUR қытайлық өндіруші компаниясы да қазақтарға арналған суперкомпьютер әлемдік ТОП-500 рейтингіне кіретінін растады.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ бұл құрылғыны қабылдап алуға сақадай-сай көрінеді: университет ІТ технопарктің жобалық-сметалық құжаттамасын дайын еткен. Суперкомпьютер, заманауи өндірістік жабдықтар және көрме орталығы орналасады деп жоспарланған эксперименттік-өндірістік цехтың ғимаратын реконструкциялау жұмыстары жүргізілген.
Қымбат құрылғы не үшін қажет? Аталған жобаны жүзеге асыру нәтижесінде біріншіден, ақпараттық технологиялар саласындағы отандық ғылыми-өндірістік әлеуетті дамыту қамтамасыз етілуге тиіс. Басқаша айтқанда, осындай суперқуатты жүйелерсіз ұлттық ғылым заманауи жаңа деңгейге шыға алмайды. Екіншіден, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы өнімдерді әзірлеу және коммерциялық пайдалану мәселесінде университеттер мен өнеркәсіптің интеграциясы жолға қойылмақ. Әйтпесе, болашақта да жергілікті индустрияның батыстық, болмаса, ресейлік және қытайлық тиісті өнімдерге деген тәуелділігі сақталады.
Үшіншіден, қазақстандық студенттер, оқытушылар, ғылыми кадрлардың қатысуымен стартаптарды дамыту, кәсіпорындардың өсуі үшін жағдай жасау көзделуде. Төртіншіден, суперкомпьютер университет меншігі болумен шектелмей, жеке және мемлекеттік секторға қызметтер көрсетуі қажет.
БҒМ дерегінше, қазақстандық ғалымдар, еліміздің ғылыми-зерттеу ұйымдары суперкомпьютер арқасында механиканың, гидро және аэродинамиканың, қатты денелер физикасының, плазма физикасының, материалтанудың, электрониканың, кванттық химияның, биофизиканың және биотехнологиялардың әртүрлі салаларындағы өзекті ғылыми проблемаларды шешу мүмкіндігіне қол жеткізеді. Ол 3D-прототиптеу, 3D-моделдеу және басқа бағыттарда да қажетке жарауға тиіс.
Ендігі міндет – суперкомпьютермен жұмыс жасай алатын әрі зерттеулер жүргізу мен әзірлемелер жасау біліктілігінің жоғары деңгейіне ие кадрларды даярлау болмақ.