Қырғыз елінің бұрынғы президенті Алмазбек Атамбаев 26 тамызға дейін уақытша ұстау мекемесіне жіберілді. Мамыр айында Қырғыз Республикасының қазіргі президенті Соронбай Жээнбеков бұрынғы президенттерге қарсы қылмыстық іс қозғауға мүмкіндік беретін заңға қол қойған болатын. Артынша Атамбаевқа жемқорлық бабы бойынша айып тағылып, тергеуге шақырылды. Өзіне тағылған айыптаулардың «саяси астары бар» деген Атамбаев өзін «тергеуден кейін түрмеге жабады» деп күдіктеніп, полиция шақыртуын елеусіз қалдырды. 7 тамызда Қырғыздың күш құрылымдары Атамбаевтың Қой-Таштағы үйіне арнайы операция жүргізіп, экс-президентті қорғаған жақтастары мен арнайы жасақ арасында қақтығыс болған еді. Қантөгіске ұласқан оқиғадан кейін құқық қорғау органдары Қырғыздың бұрынғы президентін ұстап әкетті. Көрші мемлекетте болған ішкі шиеленістің себебі мен салдарын білу үшін саясаттанушы Расул Жұмалының пікірін сұрадық.
– Қырғыз еліндегі бұрынғы президент пен қазіргі билік арасындағы тартыс неден басталды?
– Алмазбек Атамбаевқа жемқорлық жасау, өз қызметін асыра пайдалану, заңсыз баю сияқты айыптар тағылған. Атамбаев айыптаулардан жалтаруға тырысып, заңбұзушылық пен жанжалға жол берді. Менің ойымша, бұл – Атамбаев пен Жээнбековтің арасындағы ғана текетірес емес. Соңғы оқиғалар Қырғыз жерінде қалыптасқан қоғамдық-cаяси жүйенің толық орнықпағанын, орталық биліктің әлсіздігі салдарынан ел тізгіні түрлі кландық, криминалдық топтардың қолында кеткенін дәлелдеді. Соңғы 15-20 жылда болған екі революцияға қарамастан, Қырғыздағы жағдайдың әлі де шиеленіскен күйде екені, мемлекеттік басқару жүйесінің осалдығы елдің әлеуметтік-экономикалық, қаржылық жағдайына кері әсер етіп отырғаны айқын көрінді.
Осыдан екі жыл бұрын Атамбаев қазіргі президент Жээнбековті билікке алып келіп, серіктесі ретінде үлкен қолдау көрсетті. Сол кезде екі тұлғаның өзара уағдаласқанын білеміз. Келісілген мәселелер қатарында Атамбаевтың жеке басы мен отбасының қауіпсіздігіне қол сұқпау туралы да айтылған болуы керек. Бірақ Жээнбековтің уәдесін толық орындамағанына куә болдық. Тарихта мұндай екеуара келіссөздердің мысалы көп.
90-жылдардың аяғында Ельцин биліктен кетерде өзінің мирасқоры Путиннен де осыған ұқсас уәделер алған. Путин уәдесінде тұрды, ал Жээнбеков айтқанын орындамады. Оған Атамбаевтың артық әрекеттерге баруы, қатқыл мәлімдемелер жасауы да әсер етсе керек. Одан бөлек, Қырғыз Республикасы – енді парламенттік демократиялық мемлекет. Демек биліктің бәрі Жээнбековтің қолында шоғырланған деуге болмайды. Парламенттік-президенттік жүйедегі мемлекетте Жээнбеков уәдесін орындағысы келсе де, ойындағысын жүзеге асыруға қауқары жетпеген болуы мүмкін. Үлкен саясатта «Мәңгілік дос жоқ, тек мүдде ғана мәңгілік» деген сөз бар. Соңғы оқиғалар соның растығын дәлелдеді.
– Көрші елдегі жағдай ары қарай қалай өрбуі мүмкін?
– 90-жылдардың басынан бері қырғыздар оңтүстік пен солтүстік болып екіге бөлініп келген. Бұл бөлініс жылдан-жылға күшейіп барады. Кезінде Ақаевты (солтүстік өкілі) қаралап, сынағандар негізінен оңтүстіктен шыққандар болды. Оның орнына келген Бакиевке керісінше солтүстіктің көңілі толмады. Атамбаев – солтүстіктің өкілі. Оның жақтастарын құрайтын өркениетті оппозиция, дін өкілдері мен криминалдық топтар өздерінің Қырғыз еліндегі активтерінің сақталуын Атамбаевпен байланыстырады. Өйткені жаңа билік әдетте өз жақындарының құзыретін кеңейтіп, қарсыластарын түрмеге жауып, экономикалық активтерінен айыруға тырысады. Атамбаевтың жақтастарының ішінде өте ықпалды, салыстырмалы түрде бай топтар бар. Күні кеше олар Атамбаевтың үйін қорғаудан бөлек, Бішкектің орталығында наразылық ұйымдастырып, тұрақсыздық туғызуға тырысты. Әзірге Қырғыз билігі мұндай әрекеттерді дер кезінде тоқтатты. Бірақ алдағы уақытта мәселені бақылауда ұстауға биліктің шамасы жете ме, жоқ па, бұл – даулы мәселе. Қауіпсіздік қызметінің Атамбаевтың резиденциясына жасаған алғашқы шабуылының тойтарысқа ұшырап, сәтсіз аяқталуы да орталық биліктің қауқарына күмәнді күшейтеді. Бұған дейінгі сайлауларда Жээнбековтің қарсыласы болған Мамырбек Бабанов жақында шетелден қайтқалы жатыр. Оның да өз ойлағаны бар. Сондықтан екі тұлғаның арасындағы алауыздықтың астарында осындай кландық, қаржылық мүдделердің болуы жағдайдың әлдеқайда күрделі екенін көрсетеді.
Кез келген тұрақсыздық мемлекет үшін өте қауіпті. 2005 және 2010 жылғы оқиғалар кезінде қантөгіс те, заңбұзушылық та болды. Оқиғаның соңы Қырғыздың оңтүстігіндегі өзбек пен қырғыз арасындағы ұлтаралық қақтығысқа ұласа жаздады.
– Атамбаевтың қолдаушылары көп пе?
– Атамбаевтың жақтастары көп емес. Бұрын Қырғызда болған билік ауысымы кезінде қаржы бөлу, медиақолдау көрсету, саяси технологтар беру арқылы ел ісіне араласуға тырысатын Ресей бұл жолы белсенділік танытып отырған жоқ. Путин өткенде Мәскеуге барып, қолдауға зәрулігін білдірген Атамбаевпен кездесуден соң, Жээнбековті қолдайтынын кесіп айтты. Кеше ғана Қырғыз елінде болған Ресейдің премьер-министрі Дмитрий Медведев те осы пікірге қосылды. Қазақстан да «Көрші елдің ішкі мәселесіне араласпаймыз» деген сыңай танытты. Сондықтан сыртқы әлемде Атамбаевты қолдайтын күштер жоқтың қасы. Менің ойымша, өте ықпалды саясаткердің өзіне сыртқы қолдау керек. Онсыз мүмкіндігі шектеулі болады. Ал Атамбаев қазір сол шектеулі күйде қалып отыр.
– Қырғызстандағы тұрақсыздық Орталық Азияға қалай әсер етуі мүмкін?
– Кез келген тұрақсыздық мемлекет үшін өте қауіпті. 2005 және 2010 жылғы оқиғалар кезінде қантөгіс те, заңбұзушылық та болды. Оқиғаның соңы Қырғыздың оңтүстігіндегі өзбек пен қырғыз арасындағы ұлтаралық қақтығысқа ұласа жаздады. Экономикаға зор нұқсан келді. Рас, елдегі тұрақсыздық көрші мемлекеттерге де көп қиындық әкеледі. Жағдай бақылаудан шығып кетсе, Қырғыз елінің ішінде құрылған қылмыстық топтардың жүгенсіздігі шекара асады. Контрабанда мен заңсыз миграция басталады. Сондықтан 2005 жылғы оқиғалар кезінде Қазақстан көршісіне мәмілегерлік арқылы қолдау көрсетуге тырысты. Шекараны барынша күшейтті. Қазір жағдайдың қалай аяқталары белгісіз.
Сұхбаттасқан
Динара ТІЛЕУБЕК