Тұтынушыларды қорғау – халықты қорғау деген сөз. Өйткені тірі адам тұтынбай тұра алмайды. Алайда Қазақстанда тұтынушыларды қорғау саласы тоқырауда. Мәселен, кезінде осы секторда белсенді әрекет етіп, азды-көпті бедел-ажар жиған отандық 172 қоғамдық бірлестіктің бүгінде тек 55-і ғана қалыпты.
Астанамыздың Алаш тасжолында орналасқан «Орталық базарында» адам өміріне қауіпті жиһаз жасалып келгені туралы жаңалық елордалықтарды дүрліктіріп, жұртшылыққа жайсыз тиді. Өйткені нарықты жаулап алған италиялық, түркиялық, ресейлік, беларустік баламаларынан арзандауын іздеген бұқара өкілдерін айтпағанда, ауқатты тұрғындардың біразы да кең сарайдай коттеджіне, не еңселі кеңсесіне керекті жиһазды сол жақта тапсырыс беріп жасататын.
Нұр-Сұлтан қаласы тұрғынының шағымына орай оның базардан сатып алған шкафы қойылған жатын бөлмесінен ауа сынамасын алып, зертханада зерделеген мамандар оның үйі аса зиянды формальдегидке толғанын анықтады. Өнімінде осынау улы зат мөлшері қалыптағыдан 2,5 есеге көп болып шыққан базардағы саудагерге сот шешімі бойынша 70 айлық есептік көрсеткіш (176 750 теңге) мөлшерінде айыппұл салынған. Алайда өзге сауда орындары елордада миллиондаған шаршы метр көлемде (2018 жыл қорытындысында – 2,4 млн шаршы метр) үздіксіз іске қосылып жатқан баспана қорын залалды жиһазбен жабдықтауын жалғастыруда.
Нұр-Сұлтан қаласының Тауарлар мен қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау департаментінің басшысы Садуақас Байғабылов азаматтарды жиһаз сатып алу кезінде мұқият болуға шақырады. Әйтпесе, ол тауар үйдің көркі емес, кесіріне айналуы мүмкін.
«Зиянды химиялық заттармен уланудың алдын алу және тұтынушылар денсаулығы үшін қауіпті жиһаздың ары қарай сатылуына жол бермеу мақсатында департа-мент мамандары аталған базардағы жиһаз салонында жоспардан тыс тексеру ұйымдастыру рәсімін бастады. Алайда кәсіпкердің жоспардан тыс тексеру жүргізу туралы хабарлама қағазын алудан бас тартуына және департамент мамандарын салонына кіргізбей қоюына байланысты «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексінің 462-бабының 1-тармағы бойынша хаттама толтырылды» деп мәлім етті департамент.
Еш дау тудырмайтын аксиома сол, қазақстандықтардың өмір сүру сапасын арттыру – тұтынушылардың құқықтарын қорғау деңгейін арттырумен тығыз байланысты. Бұл саланы ретке келтірмей, Қазақстан дамыған елдер қатарына қосыла алмайды, жаһандық нарық барлық сапасыз әрі зиянды өнімдерін төгетін «үшінші әлем» қатарында қалады.
Сонымен бірге, тұтынушылардың қорғалуы кәсіпкерліктің дамуына, тұтастай алғанда бүкіл экономиканың өрлеуіне септігін тигізеді. Себебі, тек өз құқығына сенімді тұтынушылар ғана тауарларға, көрсетілетін қызметтерге жоғары сұранысты қамтамасыз етеді.
Дегенмен әзірге бұл салада былық пен бейберекетсіздік жайлағанын атқарушы билік те мойындайды. Осы іске жалғыз өзі жауап беретін әрі соған қажетті барлық құзыр-құралы бар, саланы тәртіпке келтіруге қауқарлы орган болмады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесіне 14 орталық және 17 жергілікті атқарушы орган, сонымен қатар прокуратура органдары мен соттар қатысады. Салдарынан олардың ешқайсысы осы салаға басымдық бермей, жете көңіл бөлмей, «сен салар да мен салар, атқа жемді кім салардың» кебін келтірді.
Содан болса керек, 2020 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдамасында тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың жаңа жүйесін енгізу қажеттілігі атап өтіледі.
Жақында Мемлекет басшысының Жарлығымен Ұлттық экономика министрлігінің тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері беріле отырып, Сауда және интеграция министрлігі құрылды. Жаңа ведомствоға ішкі нарықты және тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелерін тиімді басқару және ұзақ жыл қордаланған түйткілдерін толыққанды шешу жүктелуде.
Жыл сайын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қарауына тұтынушылардан орта есеппен 30-40 мыңдай арыз-шағым келіп түседі.
Қазақстандықтар 2018 жыл қорытындысында меморгандарға, жергілікті атқарушы органдарға және тұтынушылардың қоғамдық бірлестіктеріне 35 мың өтінішпен жүгінген. Олардың шамамен 20 мыңы – жазбаша шағымдар. Қалғаны сall-орталық, қауырт желі секілді жолдармен қабылданған.Өткен жылы мемлекеттік органдар тұтынушылардың арыз-шағымдарын қарау қорытындысы бойынша 900 әкімшілік іс қозғап, 20,7 миллион теңгеге айыппұл салыпты. Бірақ жалғыз айыппұл саладағы бар мәселені шеше алмайды.
Азаматтардың көбі – 12 мыңнан астамы немесе 60%-ы банктер, шағын несие ұйымдары және басқа да қаржылық қызмет көрсететін құрылымдар қарекетіне шағымданады. Сараласақ, олар қарыз алуға, сақтандыру қызметтеріне, зейнетақы жинақтарына, коллекторлық және микроқаржылық ұйымдардың жұмысына қатысты әралуан наразылықтарын білдіреді.
Алыпсатарлардан аузы күйгендер де аз емес. Бөлшек сауда саласына 4 мыңнан астам арыз (20%-ы) тиесілі. Халықты сапасыз қызмет көрсетілуі, қажеті жоқ қосымша тауарлар мен қызметтерді алуға итермелеу, көрсетілген бағаның сату бағасына сәйкеспеуі, тауарды айырбастаудан не қайтарып алудан бас тарту, тауар немесе қызмет сапасының лайықсыздығы қапаландырады.
Баспананың жоқтығы бір проблема болса, оған қол жеткізгеннен кейін өзге түйткілдер бас көтереді. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында 3 мыңнан астам (жалпы санның 15%-ы) шағым түскен. Қазақстандықтар негізінен тұрғын үйдің сапасыз жөнделгенін, жалпы үйлік инженерлік коммуникациялардың нашар жағдайын, энергиямен жабдықтаудың сапасыздығын, электр қуатынан заңсыз ажыратуды, негізсіз төлемдер есептеуді және пәтер иелері кооперативтері мен басқарушы компаниялар қызметтерінің ашық емесін мәселе етіп көтереді.
Ауырған азаматтар «ақ халатты абзал жандар» арасындағы арамзалардан құқай-қиянат көріп, жүйкесін жұқартады, жігері құм болады. Денсаулық сақтау саласында қазақстандықтар 1 мыңнан астам (3%) шағым-өтінішпен жүгініпті. Ондағы мәселелер медициналық қызметтердің сапасыздығын, емдеуге жатқызудан бас тартуды, медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастырудағы кемшіліктерді, әдеп пен деонтологияның бұзылуын қамтиды.
Тұрмыстық қызметтер саласында азаматтар 700-ден астам (2%) өтініш жолдаған, олар аяқкиімнің, киімнің, тұрмыстық құрылғылардың сапасыз жөнделуіне, жиһаз жасау және жөндеу бойынша сапасыз қызметтерге, химиялық тазалау, шаштараз және бетті әрлеу салондарының сапасыз қызметтеріне қатысты. Көлік қызметтері саласындағы 400 өтініште (1%) негізінен жолаушыларға дөрекі қарау, қоғамдық көлікте билет бермеу жайы қаузалады.
Өткен жылы мемлекеттік органдар тұтынушылардың арыз-шағымдарын қарау қорытындысы бойынша 900 әкімшілік іс қозғап, 20,7 миллион теңгеге айыппұл салыпты. Бірақ жалғыз айыппұл саладағы бар мәселені шеше алмайды.
– Жүргізілген талдау көрсеткеніндей, тұтынушылар құқықтарын қорғау үшін қайда жүгіну: қай мемлекеттік органдарға, қандай қоғамға әлде дереу сотқа бару керегін білмейтін болып шықты. Сондай-ақ олар мысалы, тауарды кері қайтару, кемшіліктерді жоюды талап ету, дұрыс ақпарат алу секілді тұтынушының негізгі құқықтарын да білмейді. Соның кесірінен, сатушыға ешқандай салдардың болмауына байланысты несиеге сатып алынған тауарларды кері алудан бас тарту, құрылыс компанияларының баспанамен бірге автотұрақ сатып алуға мәжбүрлеуі, етті сүйек-саяқ, қоспаларымен бірге сату және басқа да тұтынушы құқығын бұзу тәжірибесі жаппай белең алған, үйреншікті жағдайға айналып кеткен, – дейді Ұлттық экономика министрлігі.
Өйткені ведомствоның түсіндіруінше, бүгінде «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» негізгі заңның сақталуы тек сатушылардың, өндірушілердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігімен шектелген. Тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік жоқ.
Сондықтан министрлік ел Үкіметіне тұтынушы құқығын қорғау туралы заңнаманы бұзғаны үшін әкімшілік жаза түрлерін енгізу ұсынысымен шықты. Мәселен, лайықсыз тауарды кері қайтарып алмау не айырбастамау үшін жазалау ұсынылады.
Ел Үкіметі осы сектордағы қорғаушы ұйымдарға қолдау көрсетпек. Қоғамдық бірлестіктерге тұтынушылар өтiнiшiн қарау нәтижесi бойынша олар атынан сотқа жүгініп, бұзушылықтың салдарынан келтірілген зиянды өтеу туралы талап қою өкілеттігін беру қарастырылуда.
Сарапшылар бұл ұйымдарды қаржыландыру көзі ретінде айыппұлдарды соларға беруді ұсынған екен. Алайда бұл идеядан Үкімет бас тартыпты: бұл жағдайда ҮЕҰ-лар көбірек қаржы келуі үшін айыппұлдан басқа дау-дамайды шешудің балама тетіктерін пайдаланбай қоюы мүмкін. Бұл ретте тек тұтынушыларды сотта қорғау кезіндегі қоғамдық ұйымдардың сот шығындарын өтеу жайы пысықталуда. Мұндай тәжірибе бірқатар елдерде, мысалы, Шығыс және Орталық Еуропа мемлекеттерінде біраз жылдан бері қолданылады.