Дүниежүзі банкінің сарапшылары еліміздің экономикасына қатысты жасаған болжамы кісі қызығарлық емес. Оған сәйкес, 2020 жылы ІЖӨ Қазақстанда минус 3 пайыз болмақ, яғни өсім емес, керу кету сезіледі. Мұндай жағдай елімізде 1990 жылдардан бері болмаған. Тіпті, 2016 жылдың өзінде 1,1 пайыз өсім тіркелген. Алайда 2021 жылы жағдай оңалып, 2,5 пайыз оң көрсеткіш болады-ау деген болжам бар. Биылғы экономикалық дағдарыс республикамызда кедейлік деңгейін 12,7 пайызға жеткізіп, 800 мың азаматты төменгі күнкөріс табалдырығына апарады деген пікір де жоқ емес. Қысқасы, коронавирус пандемиясы 2020 жылы Қазақстанға ауыр соққы болып тиіп жатыр. Оның экономикалық әсерін күзде ерекше сезінетін секілдіміз.
Төтенше жағдай жарияланып, ел карантин режиміне ауысқалы бері 2,5 миллион оқушы үйінде қалып, қашықтан білім алуға көшті. Ел тарихында алғаш рет кездескен жағдай болғандықтан, кедергі мен түсініспеушілік жиі кездесті. Әлсіз интернет байланысы, компьютер, ноутбук секілді құрылғының тапшылығы, байланыс ақысы, бір үйде бірнеше баланың оқуы, онлайн білім саласында тәжірибенің жетіспеуі – бәрі де ата-анаға, шәкірттерге және ұстаз қауымына ауыртпашылық салды. Дүниежүзі банкі сарапшыларының болжамынша, аталған жайт елдегі адами капиталдың хәлін ауырлатпақ.
Нақтырақ айтсақ, жоғары сынып оқушыларының (15 жастағы) оқу үлгерімінің негізінде жасалатын PISA халықаралық рейтингінде елдің көрсеткіші нашарлауы мүмкін. Бір жыл ішінде оқушы PISA бойынша 40 ұпай жинайды. Ал егер шәкірттер 4 ай үйде қалса әрі қашықтан оқыту күндізгі оқуға қарағанда екі есе тиімсіз деген пайымға сүйенсек, онда Қазақстан аталған рейтингте 8 ұпай жоғалтады деп отыр. Яғни, оқушылардың жалпы үлгерімі нашарлай береді деген сөз. Қашықтан оқытудың тиімділігі отбасылардың әлеуметтік жағдайына да тікелей байланысты екен. Мәселен, ата-аналар үйде жұмыс істей бастағандықтан, олар компьютер атаулыны иемденеді. Ал сабақ оқығысы келген оқушылар кезегін күтеді. Осы себепті сарапшылар тек жақсы байланысы бар және компьютер, электронды құрылғы, теледидардың қажетті саны бар отбасылардың оқушылары қашықтан оқыту мүмкіндіктерін толық пайдалана алады дейді.
Компьютер әр адамның күнделікті құралына айналған уақытта өмір сүріп жатқандаймыз. Алайда биыл көктемде 300 мың қазақстандық оқушы компьютерсіз отырғаны мәлім болды. Ал министрлік 80 мың данасын сатып аламыз деп уәде берген болатын. Сондай-ақ бұған дейін 2,5 млн бала мектептегі партаға отырып келсе де, білім ордалары бар-жоғы 405 мың компьютерге ие екені мәлім болды. Ал олардың көпшілігі тым ескіргенін министр Аймағамбетовтің өзі хабарлады. Осылайша, көптеген отбасы карантин барысында амалсыз смартфондағы WhatsApp мобильдік қосымшасы арқылы үй тапсырмасын алып, орындағанын ұстазына жіберуге мәжбүр болды.
Банк сарапшылары қашықтан оқытудың экономикаға және бүгінгі шәкірттердің келешектегі табысына келтіретін шығынын да есептеп шығыпты. Егер мектепте оқудың бір жылы орта есеппен кірістің 8 пайызға артуын қамтамасыз етеді десек, COVID-19-дың білім алуға теріс әсері және мектепте оқу ұзақтығының қысқаруы, қазіргі жастардың күтілетін табысының шамамен 2,9%-ға төмендеуіне әкеледі екен. Яғни, бүгін білім сапасы құлдыраса, ертең білікті маманды күтудің қажеті жоқ. Ал жалпы экономикалық шығын 1,9 млрд долларды құрауы мүмкін. Бір өкініштісі, 2020 жылғы карантиннің білім саласындағы зардабы алдағы онжылдыққа да кері ықпалын тигізуі ғажап емес. Сондықтан Дүниежүзі банкінің сарапшылары онлайн-форматтағы білім процесінің сапасын арттырып, оқушылардың дағды-қабілеттерін дамытып, алдағы уақытта орта білім жүйесіне инвестицияны арттыруға кеңес беріп отыр.
Білімге, әсіресе мектепке дейінгі, орта білім жүйесіне қаражат құю қажет екенін бірнеше зерттеулер дәлелдеген. Олардың қысқаша тұжырымы мынадай: балаға сәби кезінен қажет дағдыларына, біліміне көбірек инвестиция салсаңыз, келешекте оның табысы да жоғары болмақ. Мәселен, 2017 жылы Канадада жарияланған зерттеу мектепке дейінгі білім бағдарламасына салынған әр доллар ертең экономикаға 6 доллар болып қайтады, сондай-ақ ата-аналардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беріп, отбасының тұрақты табысы болуына да ықпал етеді дейді. Ал канадалық отбасылар табысының төрттен бір бөлігін бала күтіміне жұмсайды екен, бұл әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда анағұрлым жоғары.
Ал 2009 жылы жазылған өзге зерттеу бойынша (авт. Бернард және Эрик), орта есеппен білім алған ер-азаматтар өз өмірінде 186 мың доллар тапса, АҚШ, Италияда бұл көрсеткіш 300 мың долларға жетеді. Әрине, алдымен білім үшін төлеу керек. Кемі 4 жыл уақыт кетеді. Біраз шығын. Бірақ осыған қарамай, жоғары білім саласына салынған инвестициядан қоғам да пайда көреді, әр ер адамнан 52 мың доллардан, әр әйел кісіден 27 мың доллардан. Яғни, білімді адам тек өзіне ғана емес, қоршаған ортасына да пайдасын тигізеді. Жоғарыдағы қос автор сол пайданы нақты ақшамен есептеп шығарған.
Былтыр Қазақстан білім саласына аз ақша бөлмеді, 2,33 трлн теңге. ІЖӨ-нің 3,62 пайызы. Ал республикалық бюджеттің 19,4 пайызы. Бұл біз үшін ғаламат қаражат секілді көрінеді. Алайда әлемнің жетекші елдері ІЖӨ-нің 6 пайызын бөледі, бізден екі есе көп. Қысқасы, білімді мыңды жығатын заман келді десек, адамның білімді алуы, сіңіруі және оны келешекте қолдана алуы арзан тұрмайды. Егер мұндай маңызды іске қазір жомарттық танытсақ, жауапкершілікпен қарасақ немесе бюджетті бөлмей, салғырттық танытсақ, оның пайдасын да, зардабын да жылдар бойы өзіміз де, ұрпағымыз да көреді.
Банк сарапшылары қашықтан оқытудың экономикаға және бүгінгі шәкірттердің келешектегі табысына келтіретін шығынын да есептеп шығыпты. Егер мектепте оқудың бір жылы орта есеппен кірістің 8 пайызға артуын қамтамасыз етеді десек, COVID-19-дың білім алуға теріс әсері және мектепте оқу ұзақтығының қысқаруы, қазіргі жастардың күтілетін табысының шамамен 2,9%-ға төмендеуіне әкеледі екен. Яғни, бүгін білім сапасы құлдыраса, ертең білікті маманды күтудің қажеті жоқ. Ал жалпы экономикалық шығын 1,9 млрд долларды құрауы мүмкін. Бір өкініштісі, 2020 жылғы карантиннің білім саласындағы зардабы алдағы онжылдыққа да кері ықпалын тигізуі ғажап емес. Сондықтан Дүниежүзі банкінің сарапшылары онлайн-форматтағы білім процесінің сапасын арттырып, оқушылардың дағды-қабілеттерін дамытып, алдағы уақытта орта білім жүйесіне инвестицияны арттыруға кеңес беріп отыр.
Білімге, әсіресе мектепке дейінгі, орта білім жүйесіне қаражат құю қажет екенін бірнеше зерттеулер дәлелдеген. Олардың қысқаша тұжырымы мынадай: балаға сәби кезінен қажет дағдыларына, біліміне көбірек инвестиция салсаңыз, келешекте оның табысы да жоғары болмақ. Мәселен, 2017 жылы Канадада жарияланған зерттеу мектепке дейінгі білім бағдарламасына салынған әр доллар ертең экономикаға 6 доллар болып қайтады, сондай-ақ ата-аналардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беріп, отбасының тұрақты табысы болуына да ықпал етеді дейді. Ал канадалық отбасылар табысының төрттен бір бөлігін бала күтіміне жұмсайды екен, бұл әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда анағұрлым жоғары.
Ал 2009 жылы жазылған өзге зерттеу бойынша (авт. Бернард және Эрик), орта есеппен білім алған ер-азаматтар өз өмірінде 186 мың доллар тапса, АҚШ, Италияда бұл көрсеткіш 300 мың долларға жетеді. Әрине, алдымен білім үшін төлеу керек. Кемі 4 жыл уақыт кетеді. Біраз шығын. Бірақ осыған қарамай, жоғары білім саласына салынған инвестициядан қоғам да пайда көреді, әр ер адамнан 52 мың доллардан, әр әйел кісіден 27 мың доллардан. Яғни, білімді адам тек өзіне ғана емес, қоршаған ортасына да пайдасын тигізеді. Жоғарыдағы қос автор сол пайданы нақты ақшамен есептеп шығарған.
Былтыр Қазақстан білім саласына аз ақша бөлмеді, 2,33 трлн теңге. ІЖӨ-нің 3,62 пайызы. Ал республикалық бюджеттің 19,4 пайызы. Бұл біз үшін ғаламат қаражат секілді көрінеді. Алайда әлемнің жетекші елдері ІЖӨ-нің 6 пайызын бөледі, бізден екі есе көп. Қысқасы, білімді мыңды жығатын заман келді десек, адамның білімді алуы, сіңіруі және оны келешекте қолдана алуы арзан тұрмайды. Егер мұндай маңызды іске қазір жомарттық танытсақ, жауапкершілікпен қарасақ немесе бюджетті бөлмей, салғырттық танытсақ, оның пайдасын да, зардабын да жылдар бойы өзіміз де, ұрпағымыз да көреді.