Жасырып-жабары жоқ, бізде қазір жемқорлық деген жегіқұртпен бетпе-бет кезікпейтін сала жоқтың қасы. Қайта-қайта бара бергенше пара беріп, мәселесін оңай шешіп алуға бір иығы бұрып тұратындардың қарасы, тіпті, қалың. Әсіресе, білім саласын еркін бойлаған бұл «ауру» елді елеңдете бастады. Елбасы Nur Otan партиясы Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысында осы мәселеге ерекше тоқталып, «Жастардың өзі де жемқорлыққа қарсы әрекеттерге белсенді түрде қатысуы тиіс. Сатып алынған білім, ақшаға алынған сынақ не болады?» деді.
Көптеген оқу орнында көрініс табатын жемқорлықтың жайына ерекше тоқталған Тұңғыш Президент бұған дейін де бұл мәселені бірнеше рет көтерген болатын. Еліміздегі бағыт-бағдарсыз білім беріп отырған оқу орындарын сынаған ол: «Жоғары оқу орындарын ірілендіруге қатысты шаралар жүргізу қажет. Бізде 130 артық университет бар. Олардың саны бастапқыда 200-ге жеткен, шетінен бәрі аша берген. Мен ЖОО-ға қарсы емеспін. Қалаған адамның барлығы білім алсын. Бірақ ешкімге қажеті жоқ адамдарды оқытып, диплом таратудың не керегі бар?! Ол жақта жемқорлық етек жайып келеді. Құжаттар оңды-солды беріледі. Ары қарай жерге шөп шықпаса да бәрібір» деген еді.
Расында, соңғы онжылдықта дипломды жұмыссыздардың қарасы көбейіп, «сатып алған дипломның» жемісін көрмей жүргендердің саны артты. «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Олжас Ордабаев жоғары білім беру жүйесіне кері әсер етіп отырған нақты факторларға тоқталды. «Жыл сайын жоғары оқу орындарынан 85-100 мың жас маман түлеп ұшады. Ал олардың 35-40 мыңы жұмыссыздар қатарын толықтырады.
Мұның бәрі тиімсіз білім беру бағдарламалары, оқытушылық-профессорлық құрамның практикалық тәжірибесінің төмендігінің белгісі. Көптеген оқу орны білім беру бағдарламаларын ондаған жыл бойы жаңартпайды. Жоғары оқу орындары тарапынан осындай олқылықтың барлығы Қазақстанның жоғары білім беру жүйесіне кері әсерін тигізеді», – деді ол.
Бұл дегеніңіз – жыл сайын жоғары оқу орындарын бітіретін мамандардың 30-40 пайызы жұмыссыз қалады деген сөз. Керісінше, қоғамға қажетті деген мамандық иелеріне сұраныс көп. «Бізде өзің бармай-ақ құжатың оқи беретін оқу орны көп қой. Жемқорлықтың отаны – сол оқу орындары. Тиісті ақшасын төлейді. Сабағы оқулы, білімі берулі. Бізге бұл жүйеден мүлдем тазару керек. Әйтпесе, дипломды осылай алғандар өз күшімен жұмыс таба алмаған соң, болашақ жұмысына да дәл солай тұрғысы келеді. Қажеті жоқ оқу орнының барлығын жауып, маңыздыларын қалдырып, олардың өзіне де грант бөлу мәселесін дұрыстап қарастыру керек. Жұмысты қанша іздесе де бос орын жоқ мамандықтарға оқытпай, керісінше, дәл қазір қоғамға керек мамандықтарға көптеп орын бөлу керек деп ойлаймын», – дейді Экономикалық колледж оқытушысы Нұрсәуле Таңатарқызы.
«Қазір ақша үшін, бөлінген гранттарды иеленіп, диплом беру арқылы студенттер мен мемлекетті алдау оңай. Ал жұмысқа орналасу жағы өте қиын» дейді «Серпін» ұлттық білім және инновация палатасының төрағасы Мұрат Әбенов. Оның айтуынша, оқу орындарын сырттан тәуелсіз бақылау жоқ. Өздері оқу бағдарламасын жасап, өздері бақылап, өздері диплом ұсынатын дәл қазіргі білім жүйесіне үлкен өзгеріс керек. «Еңбек нарығындағы университеттің беделі болуы керек. Оқу орнын бітіргеннен кейін ол маман жұмысқа тұрды ма, жоқ әлде ол мамандық бойынша еңбек етпей ме, мұның бәріне әділ қадағалау керек. Ал бізде қалай? Оқу бітірген жас маман жұмыс іздейді. Таппайды. Өйткені оның тәжірибесі жоқ. Кез келген мекеме оны жұмысқа ала қоймайды. Өйткені оқу орны мен өндірістің арасында байланыс жоқ. Ол амалсыз жалған анықтама жасатып, оқу орнына өткізеді. Осындай өтірік анықтамалар арқылы ол оқу орны келесі жылы қайтадан мемлекеттен грант алады. Міне, әділетсіздік. Ал шын мәнінде, ол мамандар қоғамдағы жұмыссыз мамандардың ғана қатарын толықтырып отыр», – дейді ол.
Осы жерде жыл сайын қажет етілмейтін, нарықта сұраныс жоқ мамандықтарға неге түлектер қабылданады деген заңды сауал туады. Мәселе – сонда, отандық жоғары оқу орындарының дипломы бар 1,5 миллионнан астам түлек өз мамандығы бойынша жұмыс істемейді. Іс жүзінде, еңбек нарығында жоғары білімі бар мамандар талап етілетін тек 15 пайыз жұмыс орны ғана бар екен. Жұмыс орындарының 85 пайызын орта арнайы білім иелері алып отыр.
Сондай-ақ академик Оразалы Сәбден білім беруден көштен қалып қойғанымызды жасырмайды. Оның айтуынша, әр министр өз реформасын қалтасына сала келгенмен, дәл осы жоғары оқу орындарына келгенде мардымды іске бара қоймайды. «Оны мойындау керек. Білім саласының шырағын жағамыз деп келген кез келген басшы келе сала жоғары оқу орындарын қысқартамыз деп айтуын айтады. Бірақ қысқартпайды. Сапасы нашар болса да, әлі күнге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді. Медицинаны алайықшы, қазір бізге қанша дәрігер жетпей жатыр? Ал оған бөлінетін гранттың саны тым аз. Жұмыс жоқ мамандықтарға бөлінген грант тиімді ме, жоқ әлде осы медицина саласына бөлінген гранттар тиімді ме? Қысқасын айтқанда, біздің мемлекет осының барометрі болу керек. Білім, ғылым саласына «аудит» жүргізген жөн. Шегелеп заң қабылдап, соны орындату керек», – дейді ол.
Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов Үкіметте өткен баспасөз конференциясында «ЖОО-лардың сапалы білім беруін қамтамасыз ету мақсатында үш университет тексерілді. Бүгінде осы оқу орындарының лицензияларын тоқтату туралы мәселе шешіліп жатыр» деді. Демек, жұмыс басталды. Ол енді тоқтамау керек.
«Бұрын ректорларды Мемлекет басшысы тағайындайтын. Енді олар конкурс арқылы тағайындалатын болады. Бұл не береді? Біріншіден, ашықтық. Екіншіден, бәсекелестік. Үшіншіден, қоғам алдындағы үлкен жауапкершілік және қоғамның осы процеске қатысуы. Жас кадрларға келсек, олардың қатысуы қолдалады. Жалпы, жасына, мүмкіндіктеріне қарамастан азаматтар осы конкурсқа қатыса алады», – деді министр.
«Ұсталмаған ұры емес» дейтін қазақ, өзінің пара алғанын ғана емес, бергенін де жасырады. Жоғары оқу орындарындағы ашық парақорлықтың жабық түрде өтетіні сондықтан. Алайда ара-тұра жария болып қалатын тұстары да жоқ емес. Мәселен, «Ақжайық – адалдық алаңы» жобасы аясында батысқазақстандық арнайы мониторингтік топ мүшелерінің белсенді қатысуымен жоғары оқу орындары мен колледждердегі жемқорлық деңгейі сауалнама жүргізу арқылы анықталыпты. Сонда сауалнамаға қатысқан батысқазақстандық студенттер оқу процесі барысында жемқорлыққа тап болғандарын, өздерінің пара бергендерін жасырмай көрсеткен. Бұл туралы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі БҚО департаментінің басшысы Болат Исақов мәлімдеп: «Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-дың 7,3 пайыз жауап берушілері мен ҚАЗИИТУ 1,9 пайызы пара бергенін көрсеткен. Пара мөлшері 5 мың теңгеге дейінгі сомадан басталып, 200 мың теңгеге дейін жеткен» деген еді.
Айта кету керек, барлық ЖОО-на тән жемқорлық көбіне – рейтинг, сынақ, емтихан тапсыру кездері, дипломдық жұмысты қорғау, гранттар мен жеңілдіктерді бөлу, диплом «сату», диссертация, жоба қорғау кезінде орын алады. Бұған қоса, жатақханаларда орындарды бөлуде және бір оқу орнынан екінші оқу орнына ауысу жағдайларында да бой көрсеткен.
Сондай-ақ Ж.Досмұхамедов атындағы жоғары педагогикалық колледж респонденттерінің 16,6 пайызы, Құрманғазы атындағы музыкалық колледжден 14,4 пайызы оқуға түсерде, Жоғары техникалық колледж 23 және педагогикалық колледждің 26 пайыз респонденттері оқу процесі барысында жемқорлыққа тап болған.
Бұл – бір ғана өңірдегі сауалнама нәтижесі. Оған шынайы жауап бере алмай қалғандарды қосыңыз. Ең ауыры – бұл біздің елдегі қазіргі жағдайдың жаппай көрінісіне айналып келеді. Бұған бір тоқтам болмаса, жалпы елдегі жемқорлықпен күресу де бекер. Әрі студенттердің дипломдық жұмыстарын жазу кейбіреулерге жұмыс болды. Арнайы сарапшылар елдегі 80-нен астам сайтта «тапсырысқа дипломдық жұмыс жазамын» деген хабарландыруды анықтаған. Магистрлік жұмысты 100-300 мың теңгеге 5 күннің ішінде жазып беретіндер өте көп.
Енді мамандар бұған заңнамалық деңгейде тыйым салу керектігін айтып отыр. «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінде осындай жарнамалық хабарландыруларды жариялау үшін тиісті норма қарастырылуы қажет. Мысалы, 2018 жылдың қазан айында Ресейдің Мемлекеттік Думасы ғылыми жұмыстарды жазу қызметтерін жарнамалауға тыйым салатын заң қабылдады. Бізге де осындай қаталдық керек. Өйткені бұл білім – оның өмір бойы жейтін наны», – дейді әлеуметтанушы Ерлан Бошай.
Қалай десек те, жемқорлықты жең ұшымен жалғастырып, «ауызбастырық» деп айдар тағып алғанымыз өтірік емес. Енді осы шындықпен шындап күресетін уақыт та келген сыңайлы...