Кезінде түрлі нәубетке орай төрткүл дүниеге тарыдай шашылып кеткен қазақтың ұрпағы түп қазығынан қара үзбей, тамырын тарихи Отанында жаюға тиіс. Әйтпесе, жыл өткен сайын шетелдегі, әсіресе, Батыстағы, Ресейдегі қандастардың ата салтын сақтауы, ана тілін ұмытпай, ұрпаққа табыстауы күрделеніп бара жатқаны құпия емес. Алыстағы ағайынды елге оралтудағы жетістігіміз қандай? Өкініші мен опынысы нешік?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің дерегінше, 2019 жыл басталғалы бері атамекенге қайтқан 10,7 мыңнан астам этникалық қазақ Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдады.
Көгілдір төлқұжаттың жаңа иелерінің көпшілігі елімізге Өзбекстаннан қоныс аударыпты, олардың үлесі – 48,5%.
Одан кейінгі үлес шығыс елдеріне тиесілі: Қытай Халық Республикасы – 36%, Моңғолия – 6,2%, Түркіменстан – 5,4%.
Ал солтүстік көрші Ресейден – оралмандардың тек 1,1%-ы, Ираннан – 0,5%-ы келген. Бұл сандар қандастарымыздың көшінің негізгі бағыттары жөнінде хабар береді.
Бұрындары оралған қазақтар қазақтілділер басым оңтүстік өңірлерді таңдайтын. Қазіргі кезде ел Үкіметі солтүстік өңірлерді ұсынып, соларға барғандарға әлеуметтік қолдау көрсетеді. Нәтижесінде, шетелден келген этникалық қазақтар биыл, негізінен, Ақмола облысына шоғырлануда екен (27%).
Үштікке қазағы басым Маңғыстау (14%) және Жамбыл (9%) облыстары кіреді. Сондай-ақ оралған ағайынды екі мегаполисіміз – Нұр-Сұлтан (8,9%) және Шымкент (8,5%) қалалары да көбірек қызықтыратыны белгілі болды.
Мұның бәрі – осы жылғы жедел дерек. Ал Тәуелсіздік жылдарындағы жалпы көрініс қандай? Ресми мәлімет бойынша, 1991 жылдан бастап бүгінге дейін 307,3 мың отбасы немесе 1,046 миллион шетелдік қазақ тарихи мекеніне бет қойып, мемлекетімізде оралман мәртебесін алды.
– Қазақстанда қазір оралман мәртебесін алған этникалық қазақтарға жеңілдетілген тәртіппен азаматтық алу үшін қолайлы жағдай жасалды. Бұл мәртебе тура 1 жыл бойы жарамды. Бірақ оны ұзартуға да болады. Мәртебені ұзарту тек жеңілдетілген тәртіппен азаматтық алу үшін ғана қарастырылған. Ұзартқысы келетіндер оралман мәртебесі тоқтатылған күннен бастап 6 ай ішінде өтініш беруі керек. Сонда ондай мәртебе 3 айдан аспайтын мерзімге тағы беріледі, – дейді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің орынбасары Ахмади Сарбасов.
Бұл жаңашылдық саналады. Өйткені вице-министрдің айтуынша, кейбір оралмандар ұсынылған бір жыл уақыт ішінде жеңілдетілген тәртіппен Қазақстан азаматтығын алмаған. Салдарынан, көгілдір паспортқа қол жеткізу мүмкіндігінен айырылды.
Айта кету керек, осы оралмандар алдынан тарс жабылған есік енді қайта ашылып отыр.
– Осыған байланысты, Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев азаматтықты жеңілдетілген тәртіппен алуы үшін мұндай оралмандарға тиісті мәртебесін 2019 жылдың 31 желтоқсанына дейін ұзартып алуға мүмкіндік беру туралы шешім қабылдады. Осылайша, мәртебесін ұзартпаған және одан айырылып қалған оралмандар оған қайтара қол жеткізу үшін жергілікті атқарушы органдарға жүгінулері қажет. Артынша Қазақстан азаматтығын жеңілдетілген тәртіппен алу үшін ішкі істер органдарына құжаттарын тапсыра алады, – деді Ахмади Сарбасов.
2019 жылғы тамыз айының соңындағы жағдай бойынша Елбасының аталған қамқорлық акциясы аясында еліміз бойынша 5 789 этникалық қазақтың «оралман» мәртебесі ұзартылыпты. Оның 4 909-ы қазақстандық азаматтықты алуға құжаттарын тапсырып та қойған.
Осыдан бірер жыл бұрын елдің батысында, бірқатар өңірде болған бейберекетсіздіктер мен ереуілдер ортасынан атамекенге қайтқан қандастардың бой көрсетуі кесірінен шенеуніктер мен базбір сарапшылар оралмандарға «проблеманың қайнар-көзі» ретінде қарап, теріс көзқарас туындады. Бұл тіпті сол кезде жыл сайын бөлінетін квотаның қысқа мерзімге болса да жойылуына соқтырды.
Квота аясында отбасының әрбір мүшесіне 35 айлық есептік көрсеткіш немесе 88 375 теңге мөлшерінде бір реттік төлем төленеді. Бұдан бөлек, өзге де жеңілдіктер мен көмектер қарастырылған.
Мамандар өзге әлеуметтік, мәдени, саяси ортада өскен адам қазақстандық қоғамның ерекшеліктерін, өмір салтын қабылдай алмаса, оны жатсынып, наразылық танытушы топтар қатарынан табылуы ықтималдығын айтады. Осы мәселені ұзақ жылдан бері зерттеп келе жатқан әлеуметтанушы ғалым Сұлтанқожа Әмитовтің байламынша, оралмандардың әлеуметтік бейімделуі аса маңызды.
«Өзінің экономикалық және әлеуметтік проблемаларын табысты шешу үшін оралмандарға Қазақстанда жүріп жатқан экономикалық процестерге кірігуге тура келеді. Соның арқасында олар бейімделудің барлық кезеңінен аз шығынмен өте алады әрі Қазақстандағы экономикалық іс-қимылының қисын-логикасын түзеді. Яғни, мамандар тілімен айтқанда, жаңа экономикалық ортаға ресоциализацияланады. Жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға тастай батып, судай сіңуі үшін оралмандар отандық экономикалық білім алуы қажет. Бұл үшін дәрістер, курстар, семинарлар, мемлекеттік мекемелердің, банктердің және басқаларының мамандарымен кездесулер ұйымдастырылуы, олар барысында жергілікті экономиканың ерекшеліктері, бизнес жүргізудің қыр-сыры баяндалуы керек. Бұл іс-шаралар жүйелі негізде жүргізілуі, ең бастысы – сауатты әзірленген, түсінікті тілдегі әдістемелік базаға құрылуы тиіс» дейді С.Әмитов.
Атажұртқа қайтқан ағайындарға арналған ағарту жүйесі экономикалық және саяси мәселелер бойынша мейлінше мол әрі жан-жақты ақпарат беруге бағытталғаны жөн.
Әйтпесе, көп жағдайда оралмандар өмір шындығына толық сәйкес келетін өзекті ақпараттан мұқтаждық көреді. Соның кесірінен қаржы жоғалтуға соқтыратын тосын, оғаш шешімдер қабылдайды.
Сондықтан оралмандардың экономикалық интеграциялануы, еңбек нарығынан өз орнын табуы – қазақстандық қоғамға кірігуінің басты факторы.
Азаттыққа қол жеткелі бері атажұртқа қайтқан миллионнан астам этникалық қазақ арасында еңбек етуге жарамды жастағыларының үлесі 56,3%-ды құрайды. 18 жасқа толмаған балалардың үлесі – 39%. Ал зейнеткерлер – небәрі 4,7%. Демек, оралмандар демографиялық жағдайды көтеруге, жұмыс күші көлемін арттыруға елеулі ықпал етуде.
Қазіргі кезде оралмандарға еліміздің кез келген өңірін өз бетінше таңдап, қоныстануға рұқсат етілген. Алайда ел Үкіметі белгілеген облыстарға барса ғана олар квотаға іліге алады.
Квота аясында отбасының әрбір мүшесіне 35 айлық есептік көрсеткіш немесе 88 375 теңге мөлшерінде бір реттік төлем төленеді. Бұдан бөлек, өзге де жеңілдіктер мен көмектер қарастырылған.
Бұған дейін Үкіметтің «Оралмандарды қоныстандыру үшін өңірлерді айқындау туралы» 2014 жылғы 20 наурыздағы №248 қаулысына сәйкес, квота сол кездегі Астана мен Алматыдан басқа барлық 14 өңірге таралатын.
Әйткенмен, 2019 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі бұйрығымен, оралмандарды қоныстандыруға арналған өңірлер саны бесеуге дейін азайтылыпты. Бұлар Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары болмақ. Осы арқылы орыстілділер басым өңірлердің қазақылана түсуіне ықпал ету де көзделуде.
Жаңа ортада адам өзін қолайлы сезінуі үшін жайлы баспанасының болуы маңызды. 2004 жылдың қаңтарына дейін оралмандарды мемлекеттің өзі баспанамен қамтамасыз етіп келді. Бірақ елімізде тұрғын үй бағасының қымбаттауына және сырттан келушілер қарасының көбеюіне байланысты Үкімет заңға өзгеріс енгізіп, баспана беруді отбасының әрбір мүшесіне ұсынылатын төлемақымен ауыстырды.
Нәтижесінде, көптеген әлеуметтік зерттеу көрсеткеніндей, қандастардың баспана жағдайы әр өңірде әртүрлі шешілуде. Қалаларда олардың үлкен бөлігі үй жалдап тұрса, қала шетінде немесе ауылдарда біразы «времянка» аталатын лашықта немесе қожайындары қалаға не өзге мемлекетке көшіп, тастап кеткен иесіз үйде тұрады.
Ғасырға жуық уақыт бойы берекесі қашып, бірлігі кетіп, жан-жаққа бытыраған қазақ халқы Тәуелсіздік арқасында бас біріктіріп, тағдыр тоғыстыру мүмкіндігіне ие болды. Төрт құбыласын түгел ету үшін бұл мүмкіндігін еліміз ары қарай да пайдаланбақ. Тек оны алда сапалы мазмұнмен, лайықты тетіктермен толықтыру міндеті тұр.