Ол алдымен спортшы ретінде танылды. Қазақ университетінің тарих факультетінде оқыған 1977-1982 жылдары студент Зиядин Қашқынұлы бозкілем үстінде жасындай жарқырап, самбо мен дзюдодан КСРО спорт шебері, қазақша күрестен Қазақ КСР спорт шебері биігіне көтерілді. Спорттағы бағын ашқан бапкері университеттің Дене шынықтыру және спорт кафедрасының оқытушысы, бүгінде Мемлекет және қоғам қайраткері Темірхан Досмұхамбетов ағайы болатын. Ұстаз бен шәкірт арасындағы сыйластық мөлдір бұлақтай таза еді. «Зиядин мені туған ағасындай сыйлады. Алдымды кесіп өткен жері жоқ. Мен де Зиядинді туған бауырымдай жақсы көрдім... Ол өте дарынды адам болатын. Оның өмірдегі баспалдағы бұдан да биік болады деп ойлаушы едім.Зиядин үшін қызмет етуге әзір едім. Амал не...» деп жазыпты естелігінде тұғырлы тұлға.
Білгір маманның арқасында ол Ресей мен Украинада, Қазақстан мен Қырғызстанда өткен дүбірлі додаларда жеңіс тұғырынан көрінді. Жастар арасында КСРО чемпионы атағын жеңіп алғаны үлкен спорт әлеміне кіргенін паш етіп еді. Сол кездің өзінде жап-жас Зиядин студенттер арасында аңыз адамға айналған-тын. Әріптес ағасы Манат Мәкішев, тағы басқа азаматтар оның студенттік шағы жайлы тебірене жазғаны бекер емес. Университет қалашығындағы барлық жатақхана студенттері оны қатты сыйлайтынын көзіммен көрген жанмын. Жалпы, кеңестік жылдары спортшыларға құрмет өте жоғары деңгейден түскен емес. Кейбіреулер соны көтере алмайды. Зиядин мықтымсынып аспады, әлімжеттікке баспады. Қайта шеберлігін шыңдай түсті. Өкініштісі – түн жамылған бұзықтың сілтеген пышағынан ауыр жарақат алған соң, күресуді тоқтатты.
Сырт көз көреген ғой. Студент Зиядинді спортшы шағында ғана көрген әйгілі тәлімгер, КСРО-ның еңбек сіңірген бапкері А.Атаев кейінде: «Ол өз елінің ұлы азаматы еді» (Он был великим человеком своей страны) деп жазғаны бар. Ардақты азамат жайлы тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – осы. Бар болғаны 21 жасында жұртты тәнті қылған бұл қасиеттер әкесінің күшімен, шешесінің сүтімен бойына дарыса керек. Қашқын әкеміз Одаққа танымал көкпаршы, атбегі, шешеміз Қанткүл он саусағынан өнер тамған ісмер болыпты. Бұл кісілердің қонақжайлылығы, дарқандығы ел арасында күні бүгінге дейін аңыздай айтылады.
1981 жылы күресуді қойғанмен Зиядин спорттан қол үзбеді. Өзі оқыған факультетте аспирантураға түсіп, бір мезгілде Ыстықкөлдегі университетке қарайтын сауықтыру кешенінің директоры қызметін атқарды. Мұнда спортшы жастарға жағдай туғызумен көп айналысты.
1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі Зиядин тағдырын күрт өзгертті. Алаңдағы қақтығыстың бел ортасында болған ол аспирантурадан шығарылды. Алматыдан кетті. Бір жыл бойы жұмысқа да орналаса алмады. 1988 жылдың қарсаңында ғана әуперіммен Шымкент педагогикалық институтына оқытушы қызметіне қабылданады. Осында алғаш рет археологиялық экспедицияға шығады. Шетелдік ғалымдармен байланыс орнатады.
Зиядин Исабековтің ғылымдағы жан-жақты таланты мен жасампаз қабілет-қарымы 1991 жылы Қ.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетіне ауысуымен ашылды. Тарих ғылымдарының кандидаты атағына диссертациясын Ленинград қаласында қорғады. Ескен желдей, көшкен сеңдей өте шыққан 9 жыл ішінде қасиетті қала Түркістанда ұлттық археология ғылымының жаңа орталығын қалыптастыруға зор үлес қосты.
Кенеттен келген сұм ажал 2006 жылдың 4-қаңтарында З.Исабековті арамыздан алып кетті. Келер жылы халқымыздың абзал азаматы Мұхтар Құл-Мұхаммед «Арыстан» тақырыбымен қазақ университетінің әйгілі ректоры Ө.Жолдасбеков жайлы мақала жариялады. Спортзалдағы дайындық үстінде Өмекеңнің Зиядинді «Түйе балуан» атағанын, екеуінің қалай белдескенін, шәкіртінің арқасынан қағып, бауырына басқанын тамаша сипаттаған. Шынында да арыстан еді-ау Зиядин.
Университеттегі оқу және ғылыми жұмыстарға, археологиялық, антропологиялық зерттеулерге әйгілі ғалымдар К.Ақышев, О.Ысмағұлов, М.Елеуов, Ж.Таймағамбетов тартылды. Археология және этнология ғылыми-зерттеу институтын ашуға қол жеткізді. Институт директоры З.Исабеков халықаралық деңгейдегі ұйымдастырушы екені аса биік деңгейде өткізген ғылыми конференциялармен, оған Бельгияның, Түркияның, Жапонияның, Францияның, Ресейдің ғалымдарының қатысуымен айшықталды. Ресей ғылым академиясының академигі А.Деревянко Зиядинмен шығармашылық ынтымақтастықта өткізген 10 жылы туралы естелік жазған екен. Онда мынадай жолдар бар: «...дети Зиядина, гордитесь своим отцом. Он был настоящим ученным, батыром, преданным спорту и науке, был человеком с большой буквы». Профессорлар Марсель Отт (Бельгия), А.Сэкия (Жапония), Намық Кемал Зейбек (Түркия), PhD Фредерик Брюне (Франция) де тап осындай пікірде қалғанына толық сенімдімін.
Білім мен білікті ұштастырған ізденіс қомақты нәтижелермен көмкерілді. Түркістан аумағында жаңадан 560 ескерткіш, Түлкібас ауданында 204 ескерткіш анықталды. Түркістан қаласының жасы 2000 жылдан кем емес екені дәйектелді. Тарихшылар мен археологтардың жас буыны өсіп шықты. Өзі де 3 монографияның, 70-ке жуық ғылыми мақаланың авторы атанды. Әрине, бұл жерде шығармашылық еркіндікті асқақтатқан тәуелсіздігіміздің ұлы шапағатын қаперден шығармауымыз керек. Университеттің сол жылдарғы ректоры М.Жұрынов ордабұзар отыздағы жас жігітті барынша қолдап отырды.
2000 жылы Шымкент қаласында жаңадан ашылған Оңтүстік Қазақстан облысының Олимпиадалық дайындау орталығының директоры қызметіне ауысып кетті. Оның себебін қайтыс боларынан 20 күн бұрын берген сұхбатында былайша тарқатыпты: «Ғылымда пендешілік көп болады екен. Ресейде ұжымдық жұмыс жақсы жолға қойылған. Бізде бір адам бәрін өзім бітіремін дейді. Нәтижесінде өзі де үлгермейді, өзгеге де істетпейді. Мен осыдан қашып отырмын». Ақиқатына көшсек, жаңа салада да олжасыз қалған жоқ. Тыңға түрен салып, ауыр атлетиканы қолға алды. Талантты жанның беймәлім жаңа қыры ашылды. Болашағы зор ауыр атлет Бақыт Ахметовті үлкен спортқа әкелді. Бес жылдық еңбегінің нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысының үздік жаттықтырушысы және ауыр атлетикадан Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы атанды. «Желтоқсан» республикалық қоғамдық-патриоттық қозғалысының тең төрағалығына сайланды. Сол 2005 жылы қамал алған кемел жан 45-ке толған еді.
Кенеттен келген сұм ажал 2006 жылдың 4-қаңтарында З.Исабековті арамыздан алып кетті. Келер жылы халқымыздың абзал азаматы Мұхтар Құл-Мұхаммед «Арыстан» тақырыбымен қазақ университетінің әйгілі ректоры Ө.Жолдасбеков жайлы мақала жариялады. Спортзалдағы дайындық үстінде Өмекеңнің Зиядинді «Түйе балуан» атағанын, екеуінің қалай белдескенін, шәкіртінің арқасынан қағып, бауырына басқанын тамаша сипаттаған. Шынында да арыстан еді-ау Зиядин.
Ол көзінің тірісінде лайықты мемлекеттік марапат алған жоқ. Дегенмен ештен кеш жақсы деген халықпыз. 2019 жылы 4 сәуір күні Қазақстан Үкіметінің қаулысымен Түркістан облысы Ордабасы ауданындағы «Мақташы» жалпы орта мектебі Ордабасы білім бөлімінің Зиядин Исабеков атындағы жалпы орта мектебі болып қайта аталды. Демек, жақсының аты өлмейтіні де таудың биіктігі алыстан көрінетіні де рас екен. Ғылым мен спортқа риясыз қызметімен халқының алдындағы борышын адал атқарған тұлғаның мәңгілік ғұмыры жалғасып жатыр.
Ханкелді ӘБЖАНОВ,
ҰҒА академигі