«Ливан-Израиль қақтығысы ушыққан кезде жарылыс болды»...
Тамыз айының басында Бейрут портында 2 750 тонна аммиак селитрасының жарылуы тек Ливан жұртшылығын ғана емес, жалпы әлем қауымдастығын дүр сілкіндірді. Жарылыстан кейін жергілікті БАҚ Қорғаныс министрлігінің жоғарғы кеңесі қауіпті заттың иесі Ресейдің Хабаровск өңірінен шыққан кәсіпкер Игорь Гречушкин екенін мәлімдеді деп жар салды. Негізінен, ресейлік кәсіпкердің кемесі Грузиядан Мозамбикке қарай жол тартып бара жатқан. Бірақ техникалық ахауларға байланысты Бейрут портында тоқтаған. 2014 жылы жергілікті инспекция қауіпті затты байқап, оны жою үшін тәркілеген. Ал кеме қожайыны бәрін тастап кеткен. Қазір ол – Кипр тұрғыны. Танымал саясаттанушы Расул Жұмалы Ливан билігін сын тезіне алды: – Тексеруші органдардың айтып отырғаны – бұл жарылыс террорлық әрекеттің салдары емес, бұл теңіз айлағындағы қоймаға жауап беруші тиісті қадағалайтын орындардың үлкен қателігі. Шындап келгенде, бұл Ливанның билік органдарының жауапсыздығы, халыққа немқұрайды қарауы мен жемқорлыққа белшеден батқанының көрінісі. Өкінішке қарай, үкіметтің жұмысы селқос болғанда, мұндай оқиғалар болып тұрады. Ливанның ішкі былықтары өте көп. Үкіметі әлсіз, – дейді. Ливанда бірнеше рет болған шығыстанушы Расул Жұмалы жаңа үкімет жасақталғанымен, ұзақ жылдар қордаланған мәселелердің оңтайлы шешіліп кететініне сенбейді. Ол: – Бұл елде бәрі бұрынғы қалпында қалады. Жоғарыда айтқанымдай, мемлекеттің ішінде былық көп. Соңғы 40-50 жылда азаматтық соғысты да басынан өткізді. Сыртқы күштердің ықпалы зор. Кезінде Ливанның бірталай жерін Израиль басып алған. 1982 жылы Ливан еліне шабуыл жасағаны есімізде. Палестинадан Ливанға қашып келген босқындар мәселесі тағы бар. Босқындардың шектен шығуы, жұмыссыздығы, радикализм, содырлардың жағына шығып кетуі – үлкен проблема. Мәселен, 20 жыл бұрын сыртқы күштердің қатарында Ливанға үлкен қысымды Сирия мемлекеті жасайтын. Иранның қысымы да зор. Әсіресе, Хезболла ұйымының ықпалын айта кетпеске болмас. Жалпы, Ливан күшті сыртқы күштердің құрсауында қалған әлсіз кішігірім мемлекет, – дейді. Саясаттанушының айтуынша, кезінде Бейрут – «Таяу Шығыстың Парижі» саналған әдемі қала еді. Араб әлемінің мәдени, қаржы орталығы болған. – Өкінішке қарай, Ливан – жік-жікке бөлінген мемлекет. Сунниттер бір топ, шииттер бір топ. Дроздар мен мараниттер, христиандар бар. Конституция бойынша, мемлекет құрылымы да жік-жікке бөлінген. Айталық, президенті христиан болса, премьер-министрі мұсылман сүннит, ал парламент басшысы мұсылман шиит болуы керек. Осындай күрделі құрылым қоғамға да әсер етеді, – дейді сарапшы.«Францияның боданы боламыз!»
Ливандағы жарылыстан кейін халық жергілікті биліктің қауіпсіздікті сақтай алмағанына наразылық білдіріп, арнайы петицияға қол жинай бастады. Онда Ливанның қайтадан Франция боданы болуын сұраған. Оған жалпы саны 60 мыңнан астам адам қол қойған. Ел азаматтары Франция президенті Эммануэль Макронға өтініш білдіріп, Ливанды ұзақмерзімді француз билігінің қарамағында билеуді талап еткен. Тарихқа келсек, Франция бұл араб мемлекетін 1923 жылдан 1944 жылға дейін басқарған еді. Тіпті, жарылыстан кейін Франция президенті Э.Макрон бірден Ливан еліне ұшып барып, қомақты гуманитарлық көмек көрсетуге уәде берді. Расул Жұмалы Ливан мен Сирияға Францияның ықпалы зор екенін айтады: – Әрине, бұл елге гуманитарлық көмек көрсетіп жатқандардың қатарында Францияның жөні бөлек. Себебі тарихи тұрғыдан ХІХ ғасырда Ливан мен Сирияға еуропалық мемлекеттердің ішінде әмірі жүрген бірден-бір ел – Франция еді. Бұл елде Францияның саяси-экономикалық ықпалы өте зор. Ел аумағында араб тілінен кейін екінші тіл – француз тілі. Сондықтан шетелдік басшылардың ішінен Франция президенті Эммануэль Макронның келгені кездейсоқ емес. Бұл екі елдің тығыз, жақын байланыстарының көрінісі, – дейді. Еуроньюстің хабарлауынша, Франция президенті Ливанға күзде қайта оралып, гуманитарлық көмектің қалай жұмсалып жатқанын қадағалайтынын жеткізген еді. Бұл өз кезегінде жемқорлыққа батқан билікке деген сенімсіздік пе? Расул Жұмалы бұл мәселеге байланысты: «Меніңше, халықаралық ұйымдар бар, тиісті мемлекеттер бар, бәрі де гуманитарлық көмектің дұрыс жұмсалуын қадағалауы тиіс. Елдің тиісті министрліктері, босқындарға көмектесу комитеттері де гуманитарлық көмектің дұрыс бөлінуін қадағалауы керек, – дейді. Макрон болса, гуманитарлық көмекті ең алдымен француз-ливан мектептері мен оқу орындарына, одан кейін жалпы білім беру ошақтарына бөлетінін жеткізді. Себебі оның айтуынша, ең маңызды мәселе – балалардың білім алуы. Екінші жағынан, Франция әлемдегі соғыс ошақтарынан қашатын босқындардың тұрағына айналғалы қай заман?! Бұл жарылыс та француз еліне әсер етуі мүмкін. – Францияға миграцияның күшеюі әбден мүмкін. Бұрын Сириядағы соғыс жағдайында солай болды. Бәлкім, бұл мәселені шешу үшін арнайы квоталарды кеңейтуі ықтимал, – дейді отандық саясаттанушы. Түптеп келгенде, соңғы 20 жылда Ливанға француз билігі ықпал етіп келеді. Елдегі ең үлкен христиан қауымы – марониттер мәдени тұрғыдан Парижге қарап, бой түзейді. Еуроодақ гуманитарлық дағдарыстың соңы 1970 жылдардағыдай кезекті азаматтық соғысқа әкеліп соға ма деп қорқады. Дәл сол жылдары Палестинадан ағылған босқындар онсыз да әлсіз ел экономикасына үлкен зардап тигізген еді. Азаматтық соғыс 1975-1990 жылдар аралығында болып, жалпы Таяу Шығыстағы тұрақтылықтың бұзылуына әкеліп соққан еді. Франция бастамашы болып гуманитарлық көмекті көрсетуге асығуы да сондықтан. Ливан билігінің тәуелсіз сараптама өткізуден бас тартуының басты себебі – сүнниттер мен шииттер арасындағы онсыз да қиын жағдайды ушықтырмау амалы. Себебі 2005 жылы премьер-министр Рафик Харириге шабуыл жасалып, қайтыс болған еді. Арнайы трибунал Хезболла ұйымына қатысы бар 4 адамды соттамақ. Ең қызығы, сот үкімі 15 жылдан кейін 7 тамызда жариялануы керек-тін. Күдіктілер әлі де трибунал алдында жауап бермеген, тіпті Ливанда емін-еркін жүргенге ұқсайды. Бірақ жарылыстан соң сот үкімі 18 тамызға қалды. Ал Хариридің баласы Саад Харири 2016-2020 жылдар аралығында үкімет басқарған. Наразы топ елдегі қиын жағдайға Харири әулетін кінәлап жатыр. Бұл орайда олардың артында күшті сүнниттік қауым тұр. Сарапшылар ел ішінде сүнниттер мен шииттердің арасында қақтығыс болу мүмкіндігін жоққа шығармайды. Ұзақ жылдар қордаланған мәселелерді енді жасыру мүмкін емес.Кәмшат ТАСБОЛАТ