Еліміздің тәуелсіздігі жылдары мемлекеттік қызметті кәсібилендіру бағытында ұтымды реформалар қабылданып, іске асырылуда. Солардың қатарында «100 нақты қадам» Ұлт жоспары мемлекеттік қызмет саласына тың серпін берді. Міне осы жоспар Қазақстанның дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіру деген өршіл міндетті орындауға көмектеседі. Соның арқасында мемлекеттік қызметшілер кәсіби әрі білікті ғана емес, бүкіл қиындық пен түрлі жүктемеге төтеп бере алатын маман болады.
Ұлт жоспарының алғашқы он бес қадамы мемлекеттік қызметті жаңғыртуға, кәсіби мемлекеттік аппарат құруға негізделген. Жоспар азаматтарды мемлекеттік қызметке алғаш қабылдау рәсімінен бастап, оларды кешенді аттестаттауға дейінгі аралықты қамтиды. Жаңа реформаға сәйкес мемлекеттік қызметшінің мансабы, оның біліктілігі мен жинақтаған тәжірибесі есепке алынады. Мансаптық сатының әр баспалдағында ол өзінің кәсіби жарамдығын дәлелдеп отырады. Мәселен, осындай ауқымды шара негізінде Қызылорда облысында жарияланған ішкі байқаулардың нәтижесімен жаңа лауазымдарға қабылданған 80 тұлғаның 63-і жоғары лауазымға тағайындалған.
Жалпы, кадр тұрақсыздығы не болмаса мамандардың жиі ауысуы – мемлекеттік қызметтегі реформалардың жүйелі жүзеге асырылуына кедергі болып жатады. Алайда осы аймақтағы мемлекеттік қызмет саласы тұрақтылығымен ерекшеленеді. Соңғы кезде мемлекеттік қызметтен кететін адамдардың саны азаюда. Мәселен, бүгінде облыста 3566 мемлекеттік қызметші жұмыс істейді. Статистикалық мәліметке сәйкес, 2018 жылы өз өтінішіне сәйкес 48 мемлекеттік қызметші босатылған. Биыл жыл басынан облыстағы барлық мемлекеттік органнан 54-і өтінішіне сәйкес кеткен. Бұл дегеніміз – аймақтағы мемлекеттік қызметші 1,4 пайызға тең деген сөз. 2016-2020 жылдарға арналған Қызылорда облысының даму бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары толығымен орындалды. Бұған сәйкес биыл мемлекеттік қызметшілер санының таза ауысушылығы 6,1 пайыздан аспауы тиіс.
Жас маманның жауапкершілігін арттырып, атқарып отырған қызметке деген тәжірбиесін ұлғайту мақсатында мемлекеттік қызметшіге үш айлық сынақ мерзімі беріледі. 2019 жылдың басынан бері қолданыстағы заңнамаға сәйкес, 69 мемлекеттік қызметші тағылымдамадан өтті. Оның ішінде, жергілікті атқарушы органдардың – 37-сі, аумақтық мемлекеттік органдардың 32-сі өткізілді.
Сонымен қатар қоғамда тестілеуден өту қиын деген пікір қалыптасқан. Бұл – қате. Шындығында, заңнамалық актілердің нормаларын жетік білетін адам тестілеуден оп-оңай өтеді. Іріктеу кезеңінің соңғысы – конкурс комиссиясының мүшелерімен әңгімелесу. Әңгімелесу барысында үміткерлерге ситуациялық, мотивациялық сұрақтар қойылады. Осы сатылардан өтіп, комиссияның оң бағасын алған азамат мемлекеттік қызметші атанады. Мемлекеттік қызметтегі маман іріктеудің үш деңгейі – жоспардың 10-қадамын іске асыру мақсатында енгізілген. Сондықтан қазір мемлекеттік қызметке кіру үшін үміткерлер алғашында мемлекеттік тілден және заңнамадан тест тапсырады. Тестілеу негізі үш бағдарламадан тұрады. Әр бағдарлама тиісінше мемлекеттік әкімшілік лауазымдардың санаттарына қарай заңнамалық актілерді қамтиды. Жыл басынан заңнамалық тестілеудің алғашқы кезеңіне
1 220 үміткер қатысып, 518-і дұрыс жауап берген. Міне заңнама тестілеуден оң нәтиже алғандардың шынайлығын тексеру үшін сұрақ-жауап алынады. Шынайлығы 50 пайыздан жоғары болса ғана жалпы конкурсқа қатысуға мүмкіндік алады. Сөйтіп, жұмысқа алғаш кіретін азаматтар іріктеу рәсімі әкімшілік мемлекеттік қызмет стандартына сәйкестендіріледі.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған «Президенттік жастар кадр резерві» үміткерлерге қойылатын талаптарға сай келетін мемлекеттік қызметшілер үшін «қызметтік лифт» болмақшы. «Президенттік жастар кадр резерві» іріктеуден өткен мемлекеттік қызметшіге саяси және жоғары әкімшілік лауазымдарға, ұлттық холдингтер мен компаниялардың жоғары басқарушы лауазымдарына тағайындалуына үлкен мүмкіндік береді.
Әрине, кәсіби мемлекеттік аппарат қалыптастыруда мемлекеттік қызметке іріктеу рәсімдерін жетілдіру қажет. Соған орай, мемлекеттік қызметшілердің мерократия қағидаттары негізінде, еңбегіне сай мансаптық өсу мүмкіндігімен қатар моральдық-әдептілік бейнесін сақтау үшін этикалық ережелерді ұстану керек. Бұл жағынан Мемлекет басшысының 2015 жылғы 29 желтоқсандағы Жарлығымен мемлекеттік қызметшілердің мінез-құлық стандарттары белгіленген Әдеп кодексі қабылданған болатын.
Бұл кодекс халықтың мемлекеттік органдарға сенімін нығайтуға, мемлекеттік қызметте өзара қарым-қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, мемлекеттік қызметшілердің әдепсіз мінез-құлқының алдын алуға бағытталған. Сол үшін де Қызылорда облысында әдеп жөніндегі кеңес құрылып, уәкілдер сайланды. Енді олар мемлекеттік органның қызметшілерінің тәртіптік теріс қылықтарымен танысып, мекеменің моральдік-әдептілік ахуалын бағамдай алады. Осы мақсатта биылғы жылдың алғашқы жартыжылдығында департаментпен, әдеп жөніндегі кеңес мүшелерімен, әдеп жөніндегі уәкілдердің қатысуымен облыстық, аудандық және ауылдық әкімдіктердің қызметшілерімен 332 кездесу, семинар-кеңес, дөңгелек үстел өткізілді.
Шара барысында мемлекеттік қызметшілердің әдебі мен мінез-құлық нормалары кеңінен түсіндіріліп, агенттік арқылы әзірленген Әдеп кодексінің қойын кітапшасы (Pocketbook) таратылды. Бұл – әдеп тұрғысындағы мәселелер туындағанда басшылыққа алынатын таптырмас құрал. Онда мемлекеттік қызметшінің қызметтік қарым-қатынаста, жұмыстан тыс уақытта қандай мінез-құлық таныту қажеттігі, әлеуметтік желіні пайдалану, БАҚ-та сөз сөйлеу, мүдделер қайшылығы кезінде өзін қалай дұрыс ұстау керегі туралы мәселелер қамтылған.
Міне осы шаралар мемлекеттік қызметшілер тарапынан тәртіптік теріс қылықтарды жасау фактілерінің азаюына септігін тигізді. Мәселен, 2019 жылдың 6 айында Қызылорда облысында 342 мемлекеттік қызметшіге теріс қылық жасағаны үшін түрлі тәртіптік жаза қолданылса, 2018 жылдың осы кезеңінде 486 мемлекеттік қызметші тәртіптік жазаға тартылған. Яғни, өткен жылмен салыстырғанда мемлекеттік қызметшілердің заңбұзушылық фактілері 38 пайызға төмендеген.
Негізі, мемлекеттік қызметшілердің әрбір ісі – көпшіліктің ұдайы назарында. Сондықтан олар іс-әрекетімен көпке үлгі болуы тиіс. Шыны керек, үлгі тұтарлықтар аз емес. Алайда заң нормаларын бұзып, әдептен озып қоғамның сын садағына ілініп жатқандары да бар. Аяғын шалыс басқан мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік істері аймақтағы Әдеп жөніндегі кеңестерде қаралады. Міне бұлар қызметшілердің қызметтік әдеп нормаларын бұзушылығын, қызметтің атына кір келтіретін қылықтарды қарап қана қоймайды. Сонымен қатар Мемлекеттік қызмет заңнамалары мен Әдеп кодексі бұзушылықтарының профилактикасын жүзеге асырады.
2019 жылдың 6 айында Әдеп жөніндегі кеңестің 7 отырысы өткізіліп, онда 35 мәселе қаралды. Сол мәселенің 19-ы тәртіптік істер болса, қалғаны – мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелер. Тәртіптік істерді қарау бойынша кеңес шешімімен 14 қызметші тәртіптік жазаға тартылды. Оның 8-і Әдеп кодексі талаптарын бұзғаны үшін түрлі тәртіптік шараға тартылса, 6-ына мемлекеттік қызметке кір келтіргені үшін «қызметіне толық сәйкес еместігі туралы ескерту» түріндегі тәртіптік жаза қолданылды. Тәртіптік жазаға тартылғанның қатарында 1 облыстық басқарма басшысы, 2 облыстық мемлекеттік мекеме басшыларының орынбасарлары, 5 кент, ауылдық округ әкімдері, 2 дербес бөлім басшысы және басқа да лауазымды тұлғалар бар.
Жалпы, мемлекеттік қызметші – халық пен билік арасын байланыстырушы буын. Ал мемлекеттік қызметкерлердің жұмысына баға беретін – халық. Сондықтан әрбір мемлекеттік қызметші ең әуелі халыққа қызмет ететінін естен шығармауы керек. Халықпен байланыс орнатуда кәсібилікпен қатар адамгершілік қасиеті ауадай қажет.
Сондықтан мемлекеттік қызметке келемін деген адам, ең алдымен, мемлекеттік қызметші болу аса үлкен жауапкершілік екенін сезінуі тиіс. Ол халықтың әл-ауқатының артуына мүдделі, мұң-мұқтажын тыңдайтын, ұсыныс-пікірін жүзеге асыратын байланыстырушы буын болуы керек. Сол үшін де мемлекеттік қызметші кәсіби біліктілік, тиімді бастамашылдық, үлкен жауапкершілік, шынайы адалдық, әділ шешім қабылдау, көшбасшылық секілді қасиеттерге ие болуы қажет.
Берікбол БАЙХОЖАЕВ,
Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің
Қызылорда облысы бойынша департаменті
басшысының орынбасары