Екінші дүниежүзілік соғыста жау төбесінен оқ жаудырып, қанды қасаптан аман шыққан қайсар қыз, штурман-ұшқыш Хиуаз Доспановаға Атырау жұрты еңселі ескерткіш орнатты. Бұл – Халық қаһарманына арнап елімізде ашылған ең алғашқы ескерткіш. Соғыстан кейін де адам көтере алмас атақ-даңқымен тып-тыныш тіршілік кешіп, ел басқару ісін де абыроймен атқарған ол батыр едім, басқа едім демеді. Марапат сұрамады, марапат Хиуаз Қайырқызын өзі тапты. Атырау халықаралық әуежайының алдында бой көтерген ескерткіш те туған топырағының қанатты қызына құрметі.
Елбасы Н.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламаларына сәйкес, Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңістің 75 жылдық мерейлі мерекесі қарсаңында орнатылған ескерткіштің орналасқан жері сәтті таңдалған екен. Әуежайдан шыққан жолаушыны қарсы алдынан жылы жымиған Хиуаз қарсы алады. Ұшағынан жаңа ғана түсіп келе жатқан Хиуаз шлемін қолына ұстаған, жүзінде сапардың сәтті болғанын білдіргендей қуаныштың ізі бар. Ескерткіште динамика бар. Ескерткіштің екі жағына орнатылған орындықтар ұшақтың пропеллеріне ұқсатып жасалған. Атырау әуежайына қонар кезде терезеге көз салсаңыз, Хиуаз Доспанова ескерткішінің тұтас ансамблін көресіз. Қоспасыз қола мен граниттен жасалған ескерткіш тозбайды, сынбайды. Мемлекеттік тұлғаның ескерткішіндегі мемлекеттік рәміз – көк тудағы оюдың символикалық мәні бар. Хиуаз ескерткішінің желке тұсына штурман-ұшқыштың ПО-2 ұшағы ұшып бара жатқандай етіп жасалыпты. ПО-2 ұшағы орнатылған тас неге үшбұрыш? Бұл Хиуаз мінген ұшақтан қалған ізді білдіреді. Хиуаздың мәңгілікке қалдырған ізі. Сол ұшақ ізі іспетті тасқа Хиуаз Доспановаға берілген Халық қаһарманы медалі бекітілген.Бұл медаль неге батыр қыздың кеудесінде емес деген сұрақ туындауы мүмкін. Түсіндіре кетейік, Халық қаһарманы атағы апамызға 2004 жылы берілді. Ал ескерткіште 19 жастағы Хиуаз бейнеленген, сондықтан медалі тасқа қашалған.
Ескерткіштің ашылу салтанатына келушілер көп болды. Қонақтар арасында қанатты қыздың туған жері Атырау облысының Құрманғазы ауданынан арнайы делегация да бар. Бұл шараға Хиуаз атындағы мектеп оқушылары да келді. Еліміздің өзге өңірлерінен де қонақтар ат басын бұрды. Олардың арасында Хиуаз Доспанованың көзін көрген, батыр туралы кітап жазған қаламгерлер, батыр есімін ел есінде қалдыру жұмыстарына үлес қосқандар да бар. Хиуаз Доспанова ескерткішінің ашылу рәсіміне әскери реңк берілді: жиналғандар қанатты қызды бір минут үнсіздікпен еске алды, қарулы солдаттар аспанға үш мәрте оқ атты. Одан кейін Атырау облысының әкімі Асқар Ноғаев сөз алды.
– Ел басына күн туғанда ерлермен бірге сапқа тұрған батыр қыздарымыз тарихта аз болмаған. Екінші дүниежүзілік соғыста ерлік көрсеткен Әлия, Мәншүк, Хиуаздар соғысқа жүрек қалауымен аттанды. Болашақ үшін өмірін қиюға дайын болды. Біз мұндай батыр қыздарымызға қашанда құрмет көрсетуге дайынбыз. Еліміздің даму стратегиясында әйелдер қауымына құрмет көрсету туралы айтылған. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жолдауында да ана мен баланың құқын қорғауға басымдық берілген. Бізге жүктелген лауазымдық міндеттемелерді орындауда өздеріңізден әрқашан қолдау тауып келеміз. Ардақты ағайын, бүгінгі салтанатты шара Хиуаз Доспановамен бірге барлық аналарымыз бен қыздарымызға көрсетілген құрмет деп қабылдаңыздар. Аналар алдында бас иеміз. Ескерткішті орнату жұмыстарында қоғам мен биліктің арасында алтын көпір болған журналист Тұрсын Қалимоваға өз атымнан ерекше ризашылығымды білдіремін, – деді облыс әкімі.
Облыс басшысы Халық қаһарманы Хиуаз Доспанованың өмірі мен ерлігі туралы ақпараттық насихаттау шараларын шебер ұйымдастырғаны үшін «Қазақстан» ұлттық телеарнасының шығармашылық ұжымы мен әріптесіміз Тұрсын Қалимованы «Алғыс хатпен» марапаттады.
Атырау облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Қатимолла Ризуанов Хиуаз апамыз туралы жылы естеліктер айтты. Айта кетейік, облыстық ардагерлер кеңесі облыс әкімінің қолдауымен «Хиуаз» медалін тағайындаған. Салтанатты жиында Суретшілер одағының мүшесі, Мәдениет қайраткері, Ұлттық өнер университетінің профессоры, Хиуаз Доспанова ескерткішінің авторы, мүсінші Бақытбек Мұхамеджанов, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Парасат» орденінің, Халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері, көрнекті ақын Ханбибі Есенқарақызы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері, жазушы-журналист Сара Латиева, «Қазақстан» ұлттық арнасының продюсері Жаңылхан Мәмежанқызы, Хиуаз Доспанова есімін Атырау халықаралық әуежайына беру туралы бастамашыл топтың мүшесі, белгілі кәсіпкер Әлия Бекқожиева «Хиуаз» медалімен марапатталды.
Ескерткіштің лентасын қиятын сәт те жетті. Бұл рәсімді облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Қатимолла Ризуанов, Қоғамдық кеңес төрағасы Мұрат Өтешов, Хиуаз Доспанованың бауыры Ертарғын Доспанов, сондай-ақ әріптесіміз Тұрсын Қалимова жасады.
Осылайша қазақтың қайсар қызы Хиуаз Доспанова ескерткіші ресми түрде ашылды. Ескерткіш жанында естелік-суретке түсіп жатқандарға сүйсіне қарап тұрған ескерткіш авторын, мүсінші Бақытбек Мұхамеджановты сөзге тарттық.
– Хиуаз апайдың ескерткіші туралы жылы пікірлер естіп қуанып тұрмын. Өзім Хиуаз апаны өмірде көрген емеспін. Бірақ көзін көрген кісілер апайдың ішкі жан дүниесін дәл тауыпсың деді. Мүсінші үшін бұдан асқан баға жоқ, – дейді ол ағынан жарылып.
Халық қаһарманы Хиуаз Доспанованың ұлы Ерболат Әміров бұл жиынға келе алмады. Атырау облысының Құрманғазы ауданында тұратын бауыры Ертарғын Доспанов жиынға қатысушылардың ортасынан табылды.
– Бұл елі барда ер есімі өшпейтінінің ашық үлгісі, ел шетіне жау тигенде қолына қару алып, біздің жарқын болашағымыз үшін майдан даласында от кешіп, кеудесін оққа тосқан барлық боздақтарға көрсетілген құрмет деп білемін. Сол көптің бірі – менің апам Хиуаз. Апамыздың жарқын бейнесі күні бүгінгідей көз алдымда. Қазақтың қайсар қызы болса да, жүзінен мейірім төгіліп, біз қыдырып барғанда жылы жымиып бауырына тартатын. Әскери тәртіпке үйреніп, шыңдалып қалғанынан ба, әйтеуір ол кісінің бойында өзгелерден ерекшелік бары байқалып тұратын. Ол кісінің соғыстан алған жарақаттары туралы сыр шашқанын, жарақаты жанына батқанын әлдекімге айтқанын естіген емеспін. Майдан даласында қандай болса, бейбіт өмірде де сол қайсарлығынан танбады. Бүгін мына зәулім ескерткішті көріп төбем көкке жеткендей сезімде тұрмын. Халық қаһарманына жасалған құрметі үшін Хиуаз апамның бауырларының, барша туыстарының атынан шын жүректен ризашылығымды білдіремін, – деді. Ол Хиуаз апасының өмірінің соңғы жылдары туған топыраққа табан тигізе алмағанын өкінішпен жеткізді. Енді еңселі ескерткіш сол олқылықтың орнын толтырады деген сенім ұялағанын жасырмады.
Тұлғатанушы, жазушы-журналист Сара Латиева Хиуаз Доспановамен сұхбат құрған, көзін көргендердің бірі. Даңқты батырдың ескерткіші ашылар шараға арнайы келді.
– Әуежайдан шыға келгенде, ескерткіштен апамды көргендей болдым. Әрине, апамның 21 жасын көрген жоқпын, қартайған кезінде сұхбаттастым. Сөйте тұра, ескерткіштен апамның ішкі мінезі мен болмысын көріп тұрмын. Атырауға алғаш келген адамның көзі бірінші кезекте қарсы алдындағы ескерткішке түседі. Енді жолаушылар ескерткіш жанынан өтіп кете салмайды, батырды білмейтіндердің өзі бұл кімнің ескерткіші екен деп бұрылып қарайды, – деп ә дегеннен ескерткішті көргенде алған әсерімен бөлісті.
– Хиуаз Доспанова ерлігін 60-70 жыл бұрын жасады. Өзі сұранып барған соғыста жауға тойтарыс берді, неше рет өліп-тірілді. Аман-есен елге оралды, ұзақ жыл өмір сүрді. Соғыстан кейін оны ешкім батыр едіңіз деп қолпаштаған жоқ. Шындықты жайып салатын мінезі үшін жасына жеткізбей зейнет демалысына шығарып жіберді. Елу жылдай үйде отырды. Өзіміз жұмыс болмай қалса жын ұрғандай боламыз. Ал ол елу жыл үйде отырды. Халқына бергенінен берері көп еді. Сонда ол қалай жынданып кетпеді екен? Меніңше, оны халқыма істеген еңбегім керек болар-ау деген бір арқау ұстап тұрды. Ол өмірлік қағидасына адал болған адам. Қазақтың қызымын, қазақтың жауынгерімін деген ұстаныммен өмір сүрді. Біреуден бір нәрсе сұрауға, біреуге жағдайын айтып баруға ары жібермеді. Соғыстан тірі келді, қоғам ескерусіз қалдырды. Ол ерегескенде соғыстан кейін де ұзақ өмір сүрді. Солай ұзақ өмір сүргенінің өзі ерлік деп білемін. Себебі, рухани теперіш көрген адамның көпшілігі ақылынан адаса жаздайды. Ал жүйеден теперіш көрген батырдың 85 жасында дұп-дұрыс сөйлеп отыруын ерлік демей көріңіз. Бұл кісінің аспанға әрбір көтерілуінің өзі батырлық еді. Әр ұшқан сайын ел-жермен қоштасып кетеді екен, себебі тірі қайтарына кепіл жоқ қой. Өлім мен өмірдің ортасында жүргендер – осы кісілер. Шынашақтай қыз кейін шүйкедей кемпір болды. 2008 жылы 17 наурызда апаммен сөйлескенімде, «қаламды, халқымды сағындым» деді. Халқын ол қатты сағынды, ал біз оны сағындық па? Апаны іздеп барсақ, ешкім тыйым салмас еді. Ол кезде еңбегі еленбесе, бар кінәні Совет одағына жаптық. Сөйткен одақтан да құтылдық, беріде де 18 жыл өмір сүрді ғой... «Соғысты айтпа дейтін. 86 жасқа келемін, шаршадым» деді соңғы сұхбатымызда. Біз сөйлескен соң көп ұзамай бақилық болды. Өзі талай самғаған аспанына кетті. Ескерткіші ерекше әсер сыйлады. Өнер үшін жасалған өнер екен. Мүсіншіге риза болып отырмын.
Сара Латиева Хиуаз Доспанова рухына арнап берілген аста сөйлеген сөзінде қазақтың батыр қыздары туралы әдемі естеліктер айтты. Хиуаз Доспанованың еңбегін ұлықтауда еңбек сіңіріп жүрген журналист Тұрсын Қалимоваға енді Хиуаз есімін Атырау халықаралық әуежайына беру туралы бастамасының оңынан шешілуіне тілектестігін білдірді.
«Енді ұрпағымызға осы ескерткіштегі Хиуаз кім еді дегенді жеткізу – парызымыз. Біз енді осыған мұқият болуымыз керек», – деді жазушы.
Хиуаз Доспанова есімін ұлт жадында қалдырудың жолдарын айтқан қаламгерлердің қатарында Фариза Оңғарсынова, Рахымжан Отарбаев та болды. Фариза ақын Хиуаз ескерткіші әуежайда тұруы тиіс десе, Рахымжан Отарбаев батыр есімін әуежайға беру туралы бастамаға үнемі қолдау білдіріп жүрді. «Хиуаз» кітабының алғысөзін жазды. 1983 жылы батыр қызбен көл-көсір сұхбат құрып, қазақ радиосының алтын қорына қалдырды. Фариза ақын мен Рахымжан жазушы пәниден бақиға аттанып кете барды. Үлкендердің үмітін өшірмей, іске асыруға әріптесіміз Тұрсын Қалимова кірісті. Ол Хиуаз Доспанова ескерткіші – батыр қыздың есімін ел есінде қалдыру жолындағы іргелі жұмысымыздың бір бөлігі ғана дейді. Алда әлі талай іс бар атқаратын.
– Біз 2012 жылы Атырау халықаралық әуежайына Хиуаздың есімін беру туралы бастама көтеріп, жұмыс бастадық. Бұқаралық ақпарат құралдарында мақалалар мен сұхбаттар жарияладық. Сол мақаламыздың негізінде Сәрсенбай Еңсегенов бастаған бір топ сенатор үкіметке депутаттық сауал жолдады. Бірақ, сол жылы Ономастика туралы заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізілуіне байланысты нысандарға адам атын беруге мораторий жарияланды. Мораторий мерзімі аяқталғанға дейін қарап отырмай құзырлы орындарға ресми хаттар жолдадық. Х.Доспанованың барлық жеке құжаттарын мұрағаттардан жинақтадық. 2012 жылы бір топ атыраулық журналистің ұсынысымен «ЭйрАстана» әуекомпаниясы тұңғыш жекеменшік ұшағының алғашқысына, яғни «Эмбраэр» ұшағына Хиуаз Доспанова есімін берді. Біздің ұсынысымыздың негізінде «ЭйрАстана» компаниясы қазақтың атақты әйел тұлғалары – Зере әже, күйші Дина Нұрпейісова, әнші Роза Бағланова, қазақтың батыр қыздары Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова, композитор Ғазиза Жұбанова, актриса Әмина Өмірзақова есімдерін «Эйрбас»ұшақтарына жазылды, ол ұшақтар көкке самғап жүр, – дейді.
2016 жылы облыс әкімдігінің қолдауымен Хиуаз Доспанованың 1961-1963 жылдары қазақ және орыс тілдерінде шыққан әскери күнделігі мен еліміздің тәуелсіздік жылдары қаһарманға көрсетілген құрмет пен ұлықтау шаралары топтастырылған «Хиуаз» атты кітап жарыққа шықты. 2017 жылы Атырау облыстық Ардагерлер кеңесі «Хиуаз Доспанова» медалін шығарып, оны батыр есімін ардақтап жүрген жандарға тапсыру туралы шешім қабылданды. Міне, осындай іс-шаралардың қатарында бастамашыл топтың жетекшісі Тұрсын Жұмабекқызының 2016 жылы күзде Атырау облысының әкімі Н.Ноғаевқа жазған хаты негізінде Атырау халықаралық әуежайы аумағына батыр ескерткішін тұрғызу мәселесі оң шешімін тапты.
– Бастамашыл топтың жұмысы мұнымен тоқтап қалмайды. Біздің әу бастағы мақсатымыз Атырау халықаралық әуежайына Хиуаз Доспанова есімін беру еді ғой. Себебі, әлемнің өзге мемлекеттерінде, мәселен Парижде Шарль де Голль, Белградта Никола Тесла, Тегеранда Имам Хомейни, Мәскеуде «Домодедова» атындағы халықаралық әуежайлар бар. Жуырда Ресей президенті В. Путин елдегі 40 әуежайдың атын өзгертіп, елдің атын шығарған қоғам қайраткерлері мен шығармашылық тұлғалардың атын беру туралы жарлық шығарды. Мысалы, «Шереметьева» халықаралық әуежайы А.Пушкин, «Домодедово» М.Ломоносов есімдерімен аталатын болды. Ежелден дос мемлекетіміз елдің тарихы, әдебиеті мен руханиятына, ғылымына үлес қосқан тұлғалардың есімін ұрпақ санасында мәңгі сақталуы үшін осындай қадамға барып отыр. Демек, біздің Атырау халықаралық әуежайына Хиуаз есімін беру туралы бастамамыз жүзеге асыруға болатын бастама. Жуырда ғана Мемлекеттік хатшы тарапынан Семей әуежайына ұлы ақынымыз Абайдың есімін беру туралы ұсыныс айтылды. Хакім Абайдың мерейтойында бұл ұсыныс жүзеге асса, біздің сегіз жыл бұрын Хиуаз есімін Атырау әуежайына беру туралы бастамамыз жемісін береді деп сенемін. Бастамамызға қолдау білдіріп отырған Атырау облысының басшысына рақмет! – дейді Т.Қалимова.
Хиуаз Доспанова есімін Атырау халықаралық әуежайына беру туралы бастамашыл топтың тағы бір мақсаты – штурман-ұшқыш Хиуаз Доспанованың есімін мектеп оқулықтарына енгізу. Әлия мен Мәншүктей батыр қыздарымызбен Хиуаз есімінің қатар аталуына қол жеткізу.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ