Қазақ полициясы туралы көп айтылады. Көпке топырақ шашу жақсы емес, әрине. Дегенмен көп ретте олардың дөрекі екені, жемқорлыққа бейім, істі ашуға құлық танытпайтыны жиі жазылып жүр. Әлбетте, бұл жаңсақ емес.
Қасым-Жомарт Тоқаев билікке келгелі бері ішкі істер саласын реформалау тақырыбы жиі бой көтере бастады. Президент бұл туралы Жолдауында да мәселе көтерді. Президенттің сөзінше, алдағы үш жылда Ішкі істер министрлігінің реформасы үшін 173 миллиард теңге бөлінбек.
– Қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі – құқық қорғау жүйесін түбегейлі реформалау. Полиция енді күшін көрсететін емес, азаматтардың қауіпсіздігі үшін қызмет ететін органға айналуы тиіс. Бірінші кезеңде 2020 жылдың аяғына дейін әкімшілік полиция комитеті жұмысын қайта ұйымдастыру маңызды. Мұны өте сапалы түрде жүзеге асыру керек, – деді Президент.
Аталған қаражат полицейлердің жалақысына, тұрғын үй арендасына, халыққа қызмет көрсету негізіндегі фронт-офистер құруға жұмсалмақ.
– Бұл салада кәсіби кадрлар жұмыс істеу керек. Үкіметке олардың жалақысын көтеруді, бұл мақсатқа 40 млрд теңге бөлуді тапсырамын, – деді Қ.Тоқаев.
Реформалау қазірдің өзінде басталып кеткен. 106 бөлім мен 1180 басшылық қызметі қысқартылған. Бұл экономикаға 16 миллиард теңге пайда әкеліпті. Үнемделген осы қаражат және Үкімет берген 20 млрд қызметкерлердің жалақысын жоғарылатуға жұмсалмақ. Мұның бәрі – билік және Үкімет тарапынан айтылған ресми мәлімдемелер. Оның орындаларына күмәнданбай-ақ қояйық. Бірақ бір нәрсе көңілді мазалай береді. Ол – біздегі полиция психологиясы. Тұрғындар қауіпсіздігін қорғаудан гөрі оларға қауіп төндіру, алдымен хал сұрамай, құжат сұрау, өз елінің азаматына емес, ата жауына өшіккендей қарым-қатынас жасау – қазақ полициясына тән ғадет болып барады. Президент ауыз толтырып айтып отырған реформа алдымен осы мәселені реттеу керек. Мұндай ойды әлеуметтік желіде «Требуем реформу МВД» тобының өкілдері соңғы кезде жиі айтып жүр.
– Полицейлердің жалақысы – өте маңызды мәселе. Өте көп талқыланды да. Полицейлердің жалақысы және әлеуметтік пакеті өмір сүруі үшін жоғары деңгейде болғанын қолдаймыз. Грузия тәжірибесі бізге әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған адамнан әлденені талап етудің өзі мүмкін емес екенін дәлелдеп берді. Ойлап көріңізші, егер полицей қайтыс болса, оның балаларына кім қамқор болады? Грузияда полицияның өзі мен отбасы мүшелерін қамтамасыз ететін арнаулы медициналық сақтандыру бар. Балаларын тегін оқытады. Мемлекет белгілі бір деңгейде оларға қамқор деген сөз. Сонда ғана ол жемқорлықтан аулақ болады. Бір сәттік пара алу отбасына қатер төндіретінін жақсы түсінеді. Егер полицей әйелі, баласы, ата-анасына арналған әлеуметтік пакет бола тұра пара алса, онда бірінші оған сөгіс беріледі. Сөйтіп, бес жылға керемет игіліктен айырылады. Ал екінші рет қайталаса – жұмыстан қуылады. Қазақстанда отбасы құндылығы мен пікірінің қаншалықты маңызға ие екенін білесіз. Қанша дегенмен ғасырлардан бері қалыптасқан дәстүр адамның отбасы алдындағы ұяты мен жауапкершілігіне әсер етеді. Осы мәселені жедел түрде жолға қою керек, – дейді азаматтық белсенді Ерлан Нұрпейісов.
Бұдан келіп шығатын қорытынды – толыққанды материалдық игілікпен қамтылған полиция халыққа адал қызмет көрсетуі керек. Әлемнің бірқатар елінде ішкі істер қызметі осылай жолға қойылған.
– Полиция бірінші кезекте – сервис орталығы секілді жұмыс істеуі қажет. Шақырасың, ол келеді де тұрғындарға өз қызметін ұсынады. Екіншіден, біз мониторинг жүйесінің өзгергенін қалаймыз. Қылмыс туралы нақты, тәуелсіз статистика алып отыруымыз керек. Үшінші мәселе – полицияның халықпен тізе қосып, ақылдасып жұмыс істеуі. Біз де қазір мұның бірі де жоқ, – дейді реформа талап етушілердің бірі Әсет Наурызбаев.
Ішкі істер министрінің орынбасары Алексей Калайчидің айтуынша, шұғыл қызмет өкілдері мен тергеу бөлімдері ғана емес, патрулдік полиция, кәмелетке толмағандармен жұмыс істейтін учаскелік инспекторлардың да жалақысы өседі. Бәрін қоса есептегенде – 9 мың адам. Шамамен бір полицейді қаржыландыру бюджет үшін 250-320 мың теңге көлемінде шығынға түспек.
Әлеуметтік желіде полиция реформасын табанды түрде талап етіп жүргендердің бірі – Ирина Медникова. Ирина бастаған топ Ішкі істер министрлігіне арнап 16 нақты ұсыныс даярлап қойған.
– Біздің ұсыныстар үш бірдей негізден құралады – сервистік модельге көшіру үшін құрылымдық реформа жүргізу, жаңа кадр саясаты және полиция қызметінің ашықтығы һәм жауапкершілігі. Бұл тұрғыда біз министрлік басшылығына азаматтық тұлғаның келгенін қалаймыз, – дейді Ирина. Олар ұсыныстарын жазып, жұптап, ІІМ-ге, Президентке, Үкімет басшысы мен депутаттарға да жолдап қойған. «Қазірдің өзінде кей жобаларымызды орындап жатыр, бірақ өзімізге ешкім хабарласпады» дейді.
Қарап отырсақ, ішкі істер саласын өзгертуге деген Үкіметтің де ықыласы жоғары. Оған азаматтық белсенділер де лайықты үн қосуда. Әрине, мұндай күрделі мәселеде пікірлердің екіұшты өрбуі заңды нәрсе. Қазақ полициясының табиғатында кеңестік ішкі істер органдарының мінез-құлқы сақталып қалғаны еш жасырын емес. Кеңестік кезеңде полиция билікті халықтан қорғау үшін жан аямады. Олар ел арасында туындаған қандай да бір акциялар мен пикеттердің бетін қайтару үшін жұмыс істеді. Ұшқыны шыққан көтерілісті лезде өшіру үшін барын салады. Ол жолда бейбіт халықты да аямауға бар. Мұндай агрессиялы көзқарас бейбіт уақытта да полицияның санасынан жоғалып кетпек емес. Көшеде келе жатып қарапайым адамдарды тексеру барысында да дөрекілік танытып қалады. Сен олармен мейлінше сыпайы сөйлесуге тырысқан сайын, олардың саған деген ашуы арындай түседі. Қандай да бір кемшілігіңді тапса, сол арқылы пайда көруді көздейді. Шын мәнінде, полиция – халықты қорғаушы күш. Олар бюджет, яғни халық жинаған қаржыға өмір сүреді. Сөйте тұра, халықпен біржола өштескен. Бұл ретте көп сарапшылар Грузияны мысалға келтіреді. Аталған ел билігі ішкі істер саласын толыққанды отставкаға жіберіп, оның орнына құқықтық білімі жоқ азаматтарды жинаған еді. Сөйтіп, елдегі ішкі істер жүйесін – халыққа қызмет көрсетуші, оларға көмектесуші, күн-түн демей қауіпсіздігін қамтамасыз етуші жүйеге айналдырды. Әрине, олар мұндай керемет идеяны Еуропа елдерінен, бәлкім, АҚШ-тан көшірді. Бірақ соған тәуекелі жетті ғой. Әйтпесе, бүгін құқықтық саласы адам танымастай өзгеріп жатқан Грузия да, Украина да бізбен бірге Кеңес шекпенінен шыққан елдер емес пе еді?! Экономикасы мен бюджеті де бізден асып-тасып кеткен деуге ауыз бармайды. Демек, мұндай іргелі һәм жағымды өзгерісті біз де жасай аламыз. Қасым-Жомарт Тоқаев ресейлік журналист Алексей Пивоваровқа берген сұхбатында Грузия тәжірибесі жайлы пікір білдірген. «Сіз жемқорлықпен күресудің маңызы туралы айтып өттіңіз. Бұл ретте Грузияға қолданылған Михаил Саакашвили тәжірибесіне ұқсауы мүмкін бе?» деген сұраққа «Мен бұл туралы естігем. Болашақта біз де пилоттық жоба ретінде жергілікті муниципалды полиция қызметіне реформа жасауымыз мүмкін. Бұл менің жоспарымда бар. Бірақ пилоттық режимде, жекелеген аймақтарда ғана. Саакашвилиге жеңіл болды – оның елі кішкентай, халық саны да 3 миллионнан сәл асады. Сондықтан эксперимент жасағанда өте сақ болған абзал», – дейді Мемлекет басшысы.
Белсенділердің айтуынша, сервистік полиция құрамына тек құқық қорғау органдары қызметкерлері ғана кірмейді. Сервистік топ – денсаулық, білім, әлеуметтік қорғау саласы өкілдерімен де толығуы тиіс. Бұл расында ақылға сыйымды. Себебі сан түрлі сала өкілдерінен құралған топ халықтың әлеуметтік проблемаларын бірге зерттейді, зерделейді. Соның лайықты, бейбіт шешімін табуға тырысады. Халықпен жұмыс істеудің дәл осы түрі Ұлыбританияда Тони Блэр премьер-министр болып тұрған сәтте енгізіліп, кейін күллі Еуропаға ауадай жайылған. Мамандардың айтуынша, қазір осындай тәжірибе біртіндеп Алматыда қолға алына бастаған. Медеу ауданында құрамына полиция, денсаулық саласы, прокуратура, білім, әлеуметтік қорғау саласы қызметкерлері кірген топ тұрақты офисте жұмыс істейді. «Олар тұрғындарды не алаңдататынын зерттеп, проблемаларды шешу үшін кешенді түрде жұмысқа кіріседі» деді Ерлан Нұрпейісов.
173 млрд теңгенің бөлінуі – жақсы бастама. Енді бұл қаражат та орта жолдан саудаға түсіп кетпей, діттеген межесіне аман-сау жетсе ғана бір өзгерісті күтуге болатын сияқты. Алаулатып-жалаулатқан реформа жалақы көтерумен, үй алып берумен ғана шектелсе – онда сервистік полицияның елесі ғана қазақ даласы мен қаласын кезіп жүруі кәдік. Бұл жерде биліктің полиция психологиясымен жұмыс істей алуы аса маңызды болып тұр.