Үңгірден шыққан әлдебір тайпа жолай кезіккен екіншісімен тамақ үшін таласып, қырқысқанда, ол адамзат тарихындағы тұңғыш «протосоғысқа» айналса керек. Одан кейін пенде қауымы қанша рет бірін-бірі қанға бөккені белгісіз. Сарапшылар есептеуінше, ғаламшардағы алғашқы мемлекеттер тарихы хатқа түсе бастағалы әлемде 17 мыңнан астам соғыс тіркеліпті. Бұқара үшін бұл – қасірет қайнары, ал қару өндірушілер үшін – қаражат көзі.
Қару экспортынан көптеген елдер қырып табыс табуда. Стокгольм халықаралық бейбітшілік мәселелерін зерттеу институтының (SIPRI) мәліметінше, бұл нарықтың ауқымы 2024 жылы 2 триллион АҚШ долларына дейін ұлғаяды деп күтілуде. Өткен жыл қорытындысында төрткүл дүниедегі тәуелсіз елдердің қарулануға бағыттаған шығындарының жалпы көлемі 1,8 триллион долларға жетті. Қалай болғанда, Қазақстанға қару-жарақ экспортынан түсіп жатқан түсім шамалы. Республикамыз бұл салада «аутсайдер» саналады. Неге олай және ол тұйықтан Үкіметтің қалай шығуды жоспарлап отырғаны жайында сәл кейінірек.
Қазіргі заманда қару – қымбат тауар. Ал кез келген тауарға, әсіресе жаңасына жарнамасы ілесе жүреді. Бұл ретте қару-жарақ пен әскери техниканың пиары – халықаралық арнайы көрмелерде, халықаралық әскери жаттығуларда, сондай-ақ майдан даласында жүзеге асырылады. Іргедегі держава Ресей мысалға, Сириядағы соғысты өзінің жаңа қару өнімдерін сынайтын және оның қуатын жаһанға паш ететін полигонға айналдырып алды. Оны өздері жасырмайды. Ресей Қорғаныс министрлігі Сирияда 600-ден астам ресейлік қару-жарақ пен техника түрі сынақтан өткенін мәлімдеді.
Солтүстік көршінің ісін ақтағалы отырған жоқпыз. 2015 жылдың қыркүйегінен бастап, Ресей оппозиция мен заңсыз қарулы топтар қолына көшкен Сирияның экономикалық астанасы, халық саны жөнінен ең ірі қаласы – Алеппоны авиациямен және артиллериямен аяусыз бомбалағанда қаншама бейбіт тұрғынның қаза тапқанын халықаралық ақпарат құралдары ашық жариялады.
Бірақ алпауыт өз дегеніне жетті. Орыс қаруының Сирияда 2011 жылдан бері үстемдік еткен лаңкестік топтарды дәп бір табаға түскен еттей қуырып, отқа орап, шырқыратқанын көрген өзге мемлекеттердің оған деген құмарлығы артқаны құпия емес. НАТО мүшесі болып табылатын Түркия басшысы Реджеп Тайып Ердоғанның АҚШ-тың қарсылығына қарамастан, Ресейдің қорғаныс жүйесін – С-400 зениттік-зымыран кешенін сатып алуға кірісуі осыған дәйек болса керек.
SIPRI дерегінше, 2017 жылдың қорытындысында Ресей алғаш рет ірі компаниялар арқылы қару сату жөнінен 2-орынға шықты. Қазір оған жаһандық нарықтың 22%-ы тиесілі. Ресей осылай Ұлыбританияны өз тұғырынан тайдырды. Баянжазбада айтылғандай, әлемдік рейтингке ресейлік 10 компания кіре алды: ішінде «Алмаз-Антей», «Бірлескен қозғалтқышжасау корпорациясы», «Высокоточные комплексы», «Тактическое ракетное вооружение» корпорациясы және басқасы бар.
Бірақ ресейлік қару өндірушілердің барлығы біріккеннің өзінде америкалық жалғыз Lockheed Martin көрсеткіштеріне жете алмайды. Нарық көшбасшысының жылдық айналымы – 44,9 миллиард доллар.
Қару-жарақ саудасының дүниежүзілік лидері есептелетін АҚШ-тың нарықтағы үлесі 36%-ға тең. Әлемдік қару экспорттаушылардың «бестігіне» сондай-ақ Франция, Германия және Қытай кіреді. Осы 5 ел 2014-2018 жылдар аралығында қару саудасының 75%-ын иемденген.
Енді Қазақстандағы қару-жарақ өндірісіне келсек. Қару-жарақ жөнінен қазақтар қайтадан негізінен шетелдік жеткізілімдерге қарап қалған жайы бар сыңайлы. Мысалға, аталған саладағы біраз отандық және бірлескен кәсіпорындардың бірінен соң бірі жабылып жатқаны анықталды.
Еліміздегі қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындарын біріктіретін холдинг – «Қазақстан инжиниринг» ұлттық компаниясы» АҚ-ның 2020-2029 жылдарына арналған Даму стратегиясының жаңа жобасында да «дағдарыс» деген сөз қолданылады.
Холдинг ел Үкіметінің 2003 жылғы 13 наурыздағы №244 «ҚР қорғаныс-өнеркәсіп кешенінің кейбір мәселелері туралы» қаулысына сәйкес құрылғалы бері қолдан қолға көшті. Оның акцияларының 100% пакеті 2006 жылғы қазанда «Самұрық» қорына берілген. Артынша 2009 жылғы қыркүйекте Индустрия және сауда министрлігінің басқаруына тапсырылды. 2010 жылғы маусым айынан бастап, Қорғаныс министрлігінің сенімді басқаруына ауыстырылды. 2016 жылғы 23 желтоқсанда Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің қанатының астына кірді. Ал 2019 жылғы 17 маусымда «Мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» Президент Жарлығына сәйкес, бұл компания акцияларының мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне табысталған.
Сарапшылардың байламынша, бүгінде Қазақстанның қорғаныстық-өнеркәсіптік кешенінде «арнайы өнім өндірісі құрылымының ұлттық армияның қажеттіліктеріне сәйкес келмеуі, еңбек өнімділігінің төмен болуы, негізгі қорлардың үдемелі түрде тозуы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық көнеруі» секілді кесір құбылыстар белең алуда.
Kazakhstan Engineering Даму стратегиясы жобасында айтылғандай, өнеркәсіптік ұйымдардың көбі жаңа өнім шығаруға емес, тек қару-жарақ пен әскери техниканың жекелеген түрлерін ағымдағы және күрделі жөндеуге ғана мамандандырылған. Оның үстіне олар ұзақмерзімді келісімшарттармен қамтамасыз етілмеген.
Құжатта көрсетілгендей, холдингтің «Камаз-Семей» ЖШС (ондағы ұлттық компания үлесі – 49%) және «Батыр инжиниринг» ЖШС (100% тиесілі) кәсіпорындары жойылған.
Тағы біраз қорғаныстық кәсіпорын «ликвидация» сатысында тұр. Бұлар – «Талес Қазақстан инжиниринг» бірлескен кәсіпорны (50%), «Қаз-СТ Инжиниринг Бастау» ЖШС (49%), «Спецмаш Астана» ЖШС (35%), «Индра Қазақстан инжиниринг» ЖШС (49%), «Қорғау инжиниринг» ЖШС (100%) бірлескен кәсіпорны.
Бір топ кәсіпорнын сатуға мәжбүр болған. Арасында шаңсорғыштан да (қате естіген жоқсыз) арзанға кеткені бар: SMP Group ЖШС (26%) 115 мың теңгеге өткізілгені көрсетілген. Бірқатар зауыт-кәсіпорын жер талғамайтын жап-жақсы көлік бағасына ғана бұлданған.
Бұдан бөлек, холдингтің бірнеше кәсіпорны саудаға қойылды. Соның ішінде «С.М.Киров атындағы машина жасау зауыты» АҚ (51%), «Тыныс» АҚ (51%), «Семей машина жасау зауыты» АҚ (51%) бар.
2018 жылы «Қазақстан инжиниринг» ҰК» АҚ-ның жалпы шоғырландырылған табысы, соның ішінде сатудан түскен түсімі 107 млрд 969 млн теңгені құрады. Алайда Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі келтірген мәліметте компания шығысқа ұшырап жатқаны хабарланады: былтыр холдингтің таза шығысы (убыток) 2 миллиард 565 млн теңгені құрады. Барлығы 30 миллиард 203 млн теңге (соның ішінде ұзақмерзімдісі – 12 402 млн теңге) қарызы бар.
14 инвестжобаны нәпақа етіп жүрген компания құрамында 4 511 адам жұмыс істейді екен. Еңбек өнімділігі 8 460 мың теңге немесе 21,9 мың доллардай ғана.
Ең көп табысты «Қазақстандық авиациялық индустрия» ЖШС әкеледі. Алайда компанияның операциялық шығындары сол табыстың 97%-ынан асып түскен, нәтижесінде бұл шығысқа соқтырды.
Рас, табысты жобалары да бар. 2013 жылы «Қазақстан Аселсан Инжиниринг» ортақ қазақ-түрік зауыты іске қосылды. Зауыт АҚШ, Еуропа және Израиль өндірушілерімен тең бәсекелесе отырып, жоғары технологиялық электронды-оптикалық аспаптар шығарады. Негізгі өнімдері – күндізгі және түнгі көздеуіш, түнде көретін аспаптар, тепловизорлар, байланыс жүйелері, барлау аспаптары.
2011 жылдан бері «Киров атындағы зауыт» өзі әзірлеген ұялы және стационарлық байланыс жүйелерінің оннан астам түрін және олардың компоненттерін, сондай-ақ полигондық жабдықтардың 5 түрін күш құрылымдарына жеткізуде.
«Гидроприбор» ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық институты жоғары жылдамдықты «Сағым» катері, өздігінен жүретін және қарапайым паромдар, «Қажымұқан» мұзжарғыш-сүйреу катері, мобильдік контейнерлік сүңгуір кешені өндірісін игеруде екен.
Холдингтің басқа да жобаларының жетістіктері бар.
Сондықтан ел Үкіметі қару-жарақ өндірісі саласынан бас тартпайды. Қайта дәрменсіз жағдайға жетіп барып, қайта түлеген әлемдік ірі компаниялар үлгісінде «Қазақстан инжинирингті» қайта өрлету мақсат етілуде. Осыған орай жаңа Даму стратегиясына сәйкес, өндірісті әртараптандыру; қорғаныс өнімдерін және қызметтерін кеңейту; қосарлы және азаматтық өнімдерді сатуды ұлғайту арқылы тұрақтылықты қамтамасыз ету; маркетинг және экспортты алға жылжыту функциясын дамыту; өндірістің өзіндік құнын төмендету; инновациялық даму стратегбағыттарын іске асыру көзделіп отыр.
Нәтижесінде, он жылда компанияның өнімді сатудан түсетін кірістері 2 есе артуға, кәсіпорындарының еңбек өнімділігі кемінде 2 есе ұлғаюға, еншілес және тәуелді ұйымдардағы машиналар мен жабдықтардың тозу деңгейі 50%-дан аспайтындай деңгейге жетуі тиіс.
«Киров атындағы зауыт» – ақпаратты криптографиялық қорғау құралдарын, қорғалған телефон аппараттарын өндіруді, «Қазақстандық авиациялық индустрия» ЖШС – Skylark I-LEX ұшқышсыз ұшу аппараттарын шығаруды, «Тыныс» АҚ – жылына кем дегенде 20 мың керамокомпозитті бронеплиталар және басқа да жауынгерлердің жеке қорғанысы құралдарының өндірісін жолға қоймақ.