Жоғары пайыздық мөлшерлеме себеп
Коронавирус індетіне байланысты жарияланған төтенше жағдай кезінде жеке тұлғалар мен бизнес субъектілеріне несиені өтеу мерзімін кейінге қалдыру мүмкіндігі ұсынылды. Бұл жеңілдікті, негізінен табыссыз қалғандар пайдаланды. Олардың басым бөлігі әлі де кіріссіз отыр. Дәл осы топтың несиесі проблемалық несиелер көлемін өсіруі әбден мүмкін. Берген несиесін төлете алмаған банктің жабылмасқа амалы жоқ. Соның бір мысалы Tengri Bank дер едік. Жыл басында аталған банктің мерзімі өткен несиелері 12% құраған, оның 6,5%-ы несие төлеу мерізімін 90 күннен асырып алғандар «үлесінен» қалыптасқан еді. Арада 8 ай өткенде банктің мерзімі өткен несиелері 81,8%-ға өсті, ал 90 күннен астам мерзімі өткен несиелер жалпы несиенің 59,9 %-ын құрады. Мұндай жағдайда банктің жұмыс істей алуы екіталай. Құзырлы орган банкті лицензиясынан айырды. Бұл кепті басқа банктер де кисе таңғалмаймыз. Себебі Capital Bank (90,4%), AsiaCredit Bank (50,8%), Jusan Bank (44,7%), сондай-ақ Пәкістанның Қазақстандағы еншілес банкінің (23,4%) несие портфеліндегі төлеу мерзімі 90 күннен асқан проблемалық несиелердің үлесі артып кеткен. Экономист Меруерт Махмұтованың пікірінше, проблемалық несиенің артуына несиелеу мөлшерлемесінің өте жоғары болуы ықпал етеді. «Тұтынушылық несиелердің пайыздық ставкасы жылына шамамен 30%, онлайн несиелеу жағдайында пайыздық ставканың шекті деңгейі 56%-ын құрайды. Тұтыну несиелері қолжетімді болғандықтан, табысы төмен азаматтар да ала береді. Ал оның төлем қабілеті төмен, сондықтан мерзімі өткен төлемдер көбейе береді», – дейді ол. Сарапшы Қаржы нарығын дамыту және реттеу агенттігі екінші деңгейлі банктердің проблемалық несиеге қатысты мәселесін біле тұра жедел іс-шара қабылдамағанына таң. Расында, агенттіктің ресми сайтында банкке қатысты санкциялар мен ықпал ету шараларының басым бөлігі пруденциалдық нормативтердің бұзылуына қатысты екен. Ол жерде банктің қаржылық жағдайының нашарлауына байланысты депозит тарту құқынан айырған дерек жоқ.Жеке адамды банкрот деп танитын норма керек
Экономист Оразбек Мырзақұлдың пікірінше, проблемалық несиелерден туындаған мәселені шешу үшін алғашқы қадам жасалып жатыр. Банк секторына жүргізілген аудит – соның бір мысалы. Есте болса, проблемалық несиесі басынан асқан «БТА банк» «Казкомға» қосылып, «Казкомның» жағдайын нашарлатып жіберді. Ал «Казкомды» «Халық банкке» қосар кезде «Халық банктің» басшысы Ү.Шаяхметова «Казкомға» аудит жүргізіп алды. Аудит кезінде анықталған проблемалық кредиттерді Проблемалық несиелер қорына берді. Осылайша, «Халық банк» үлкен мәселеден құтылды. Ал бүгінгі проблемалық несиелер қай банкке де жеңіл тимейді. Ол үшін не істеу керек? Меруерт Махмұтованың пікірінше, кепілдендірілмеген тұтынушылық несиелердің өсуін шектейтін шаралар қажет. «Сонымен бірге сенімсіз қарыздардың үлесі жоғары банктерге депозит тартуға тыйым салып, банктік несие ставкаларын қайта қарау керек. Үкімет тұрақты жұмыс орындарын (бүгінгідей уақытша жұмыс орны емес – ред.) құру үшін жұмыс істеуі керек», – дейді. Оразбек Мырзақұл да тұтынушылық несие мен кепілсіз несиені азайтуды қолдайды. Ол сонымен бірге проблемалы несиеден туындайтын мәселенің алдын алу үшін кешенді шара керек деген пікірде. «Біріншіден, халықтың қаржылық сауатын арттыру, екіншіден, банк, қаржы секторында жұмыс істейтін мамандар біліктілігін көтеру. Бізде де, басқа елдерде де жеке компанияның өзін банкрот деп тану тәжірибесі бар. Ал жеке адамның өзін банкрот деп тану тәжірибесі шетелде болғанымен, Қазақстанда жоқ. Бізге осы норма керек деп есептеймін», – дейді ол. Жеке адамның банкроттығын тануды заңдастыру мәселесінің көтерілгеніне бірер жылдың жүзі болды. Дәл осы мәселеге келгенде сарапшылар пікірі қақ жарылып жүр. Мұндайда шетел тәжірибесіне сүйенуге болар еді. Мысалы, АҚШ-та борышкерді банкрот деп танығанымен, қарызы толық кешірілмейді. Мұндай қарызға: білім несиесі, алимент, салық бойынша кейбір қарыздар және әкімшілік айыппұл жатады. Несие картасы бойынша борыш, медициналық қызмет үшін және жеке қарызы кешіріледі. Ал Ұлыбританияда банкрот деп танылған азамат заңгерлер қауымдастығының мүшесі, жылжымайтын мүлік агенті, конкурс басқарушысы, биржа брокері және коммерциялық құрылым басшысы бола алмайды. Мемлекеттік қызметте шектеу бар. 500 фунт стерлингтен жоғары несие аларда немесе жаңа жұмысқа орналасар кезде өзінің банкрот мәртебесі туралы ескертуге міндетті. Жапонияда да осыған ұқсас норма бар. Бір ерекшелігі, өзін-өзі банкрот деп жариялаған адамның активін арбитражды басқарушы басқарады. Борышкер өзінде аз-маз жиһаз бен жеке қажеттілігі үшін ақша қалдыра алады. Аустралияда 3,5 мың доллардан астам қарызы бар кез келген жеке тұлға өзін-өзі банкрот деп жариялайды. Оның барлық мүлігі кредиторларға өтеді, оған қажет деген құрал-жабдық, арзан көлік, жиһаз бен тұрмыстық заттарды өзіне қалдыруға мүмкіндік беріледі. Ең бастысы, өмір мен денсаулығын сақтандыру аясында жинаған қаржысын жұмсай алады, зейнетақы құқығы сақталады.Проблемалық несиеге рақымшылық жасалуы керек пе?
Соңғы уақытта қаржылай қиындыққа тап келген халықтың несиесін кешіру туралы мәселе көтеріле бастады. Бұған Президент жариялаған мораторий мерзімінің осы айда аяқталатыны себеп болса керек. Несие төлеу мерзімін кейінге қалдырғандар қазан айынан бастап несиесін төлеуі керек. Ал дәл осы жеңілдікті пайдаланғандар содан бері табыс тапқан жоқ. Демек, олар несиесін төлей алмауы әбден мүмкін. Бұл проблемалық несиенің көбеюіне ықпал етері анық. Оның үстіне, шағын және орта бизнес субъектілерінің жұмысы қалпына келгенше, кем дегенде бір жыл керек. Сондықтан елде шектеу шаралары енгізілгенге дейін тұрақты салық төлеген, жұмыс орындарын құрған, қазір объективті себепке байланысты несиелерге қызмет көрсету бойынша күрделі жағдайға тап болған жеке және заңды тұлғалар үшін несие рақымшылығын жүргізу қажет деген пікір айтылып жатыр. Мұны, әсіресе саяси қоғамдық ұйымдар ұпайын түгендеу үшін де айтып қалып жатыр. Егер осы ұсыныстан саяси реңкті алып тастап айтар болсақ, бұл пікірді қолдамайтын да сарапшылар бар. Олардың пікірінше, бұл халықты масылдыққа үйретеді. Ал Оразбек Мырзақұл, шын мәнінде мұқтаж, несиесін төлей алмай отырғандардың несиесін кешіру керек деп санайды. «Тек ол үшін несиесі кешірілетін топтың нақты портреті жасалуы қажет. Себебі проблемалық несие портфелі қалыңдап кетсе, банк активтерін құртып, қаржы секторы жабыла бастайды, экономиканы несиелеу азаяды, салдарынан экономика құлдырайды. Сәуір айындағы 14 трлн теңге несие берілсе, соның 6 трлн теңгесі жеке тұлғаларға берілген. Бұл қалыпты экономика үшін өте үлкен пропорция, яғни қаржы секторының тиімсіз әрекет етіп жатқанын көрсетеді. Сондықтан жеке тұлғалардың проблемалы несиесін кешіру критерийі жасалып, соған сай келетіндердің несиесі кешірілуі керек деп ойлаймын. Қазіргі уақытта солай жасауға мәжбүрміз, бұл шешім қысқа мерзімді перспективада жасалуы тиіс. Әйтпесе, халық бұған үйреніп алуы мүмкін», – дейді ол. Оның айтуынша, пандемия салдарынан банкроттың алдында тұрған бизнес субъектілерінің де несиесін кешірудің тәртібі жасалуы керек. Өйткені экономиканың бойына қан жүгірту үшін бизнес жұмыс істеп, халық жұмыспен қамтылуы тиіс. Сонда ғана халық қайтадан табыс тауып, несиесін өз күшімен қайтара бастайды. «Ал несиені кешіру мәселесі, тағы да қайталап айтамын, қысқа мерзімді ерекше дағдарыс жағдайындағы мәжбүрлі қадам. Осыны түсінуіміз керек. Бізде кей деректер байланыс, ауыл шаруашылығы проблемалық несиенің артуына «үлес» қосып жатыр дейді. Осы орайда, экономика драйвері саналатын секторларды реформа жасау қажет. Экономикалық өсімге алып келмейтін қаржылар мен несиелерді кешіруге жол бермеу керек», – дейді ол. Қалай десек те, пандемия белгілі бір деңгейде қаржы нарығын реттеуші тараптың ширауына ықпал етті. Күні кеше Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі екінші деңгейлі банктер активтерінің сапасын бағалау үшін жыл сайын аудит жүргізетінін мәлімдеді. Бұл екінші деңгейлі банктердің қаржылық жағдайымен танысуға мүмкіндік береді. Егер аудит қорытындысы реттеушінің ресми сайтында жарияланса, салымшылар қаржысын қай банкке салса, қатер төнбейтінін білетін болады. Бұл белгілі бір деңгейде халықтың қаржылық сауатын көтеруге де ықпал етер еді.Халима БҰҚАРҚЫЗЫ