Ең қауіпті әрі аса қатігез есірткі саудагері FBI күзет жасағын қынадай қырып, қашып кеткен. Ол ең жүйрік спорткармен Мексика шекарасына жүйткіп келеді. Қанішерге тек кішкентай қалашықтың тұрақтылығы мен тыныштығына тірек болған шериф Оуенс қана тоспа құра алды. Бұл Арнольд Шварценеггер түскен «Қаһарманның оралуы» фильмінің желісі болғанымен, АҚШ-та шынында шерифтер өз аулының қорғаны, қамқоршысы және қожайыны екені даусыз.
«Бәрінде!» десек ағаттық болар, ауыл-кент-шағын қала-аудандарымыздың көбіне еңбектің ебін білетін шаруақор, жергілікті экономиканы гүлдентер басқарушы, өзіне сеніп тапсырылған аумақта қылмысты тамырымен жұлар қорғаншы, қысқаша айтқанда, нағыз қожайын жетіспейді. Ауылдың иесі мен киесі болар мұндай тұлғалар жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі сайланбалы тәртіпке, яғни әкім сайлау әдісіне көшкенде туары сөзсіз.
Әкім сайлаудың артықшылығы аз емес. Жергілікті тұрғындар өзідері танитын, ісіне қанық азаматты таңдайды. Жұмысына көңілі толмаса, келесі сайлауда өзге азаматқа дауыс береді. Сайланған әкім алдыңғы додада жеңіліс таппау үшін жұртқа пайдалы істерге барын салуы бек мүмкін. Ал әкімді өздері сайлаған мәслихат депутаттары арқылы да бақылап отырады.
Бір қарағанда осындай тартымды, ұтымды жол. Халық қалаған азаматын өзіне басшы қылып сайлайды. Алайда мамандардың байламынша, ол жолда Қазақстанды трайбализмнің күшеюі, жергілікті деңгейде жемқорлықтың қанат жаюы, тіпті өзге ұлт басым елді мекендердің сепаратизмге ұрынуы секілді қауіп-қатерлер, сын-тегеуріндер көрініс табуы да мүмкін. Орталық билікті алаңдататыны да, осы бағытта аяқты аңдап басуға итермелейтіні де – осылар.
Жалпы, Украинаның Донбасындай болмағанымен, «миниатюрадағы» сепаратизммен Қазақстан да бертінде бетпе-бет келді. Оның мән-жайын 2005 жылдың 16 қарашасында, Парламент Мәжілісінде сол кездегі Сыртқы істер министрі, Қазақстан-Ресей мемлекетаралық Делимитациялық комиссияның қазақ жағынан төрағасы болған Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі айтып бергені есімізде:
– Бізге Қостанай мен Челябі түйісетін тұстағы қазақстандық «Огнеупорный» кентінің өтеміне ұсынылған алғашқы жер телімі ұнамады. Сондықтан одан бірден бас тарттық. Жалпы, осы жұмысшы кентінде 685 адам тұрады, қазір бәрі Ресей азаматтығын алып алған. Біз Ресейден поселкенің 520 гектар жалпы аумағына сай келетін жер бөлуді талап еттік, олар берді. Бұл бір өте шұрайлы, құнарлылық бонитеті аса жоғары жер екен, сонымен қатар онда байланыс және электр желісі тартылған, – деді Қасым-Жомарт Кемелұлы.
Бұл жерде әңгіме Қостанайдағы тұтас кент тұрғындарының тегіс Ресей азаматтығын алып, Қазақстан басшылығы алдына «біз кентімізбен бірге Ресейге өтеміз» деп талап қойған оқиғасы туралы болып отыр.
Іргедегі ескі держава өзге мемлекеттердің азаматтары үшін РФ азаматтығын алуды айтарлықтай жеңілдетті. Бұл үшін Ресейге көшудің де қажеті жоқ көрінеді. Соның салдарынан қазір қаншама адам солтүстік көршінің қоңыр паспортын иеленіп алған.
Сондай-ақ сарапшылар «Қазақстанда ауыл-кент деңгейлерінде әкімдерді жаппай сайлау жүйесі енгізілсе, бұл ірі рулар шоғырлана отырған елді мекендерде жалғыз сол ру өкілдерінің жеңіске жетуіне соқтырады» деп алаңдаушылық білдіреді. Бәлкім солай болатын да шығар. Бірақ қазір халықтың көзі ашық, көкірегі ояу. Алғашында жұрт осылай намысқа басқанымен, артынша ол тұлғаның жемқорлыққа жақ, ауыл мен оның шаруашылығын тиімді басқаруға қабілет-қарымы аз, білімі таяз екеніне көз жеткізсе, келесі жолы лайықты үміткерге, абыройлы адамға, «дағдарыс менеджеріне» дауыс берері сөзсіз. Руына қарамай. Ісіне шала кісінің елге рулас болғаны кімге ем?
Негізі, әкім сайлау Қазақстан үшін жаңалық емес. Қомақты тәжірибе де бар. Нақтылай кетсек, Елбасының тапсырмасымен, 2013 жылғы 5-9 тамыз аралығында республиканың 14 облысында барлығы 2 457 ауыл, кент және аудандық маңызы бар қалада жаппай әкім сайлауы өтті. Оның барысында 2 454 әкім сайланды. Алайда ол жолы үміткерлерге тікелей жергілікті жұртшылық емес, мәслихат депутаттары дауыс берді: әкім таңдауға 188 аудандық және қалалық мәслихат тікелей қатысты. Яғни, әрбір мәслихаттың депутаттары бірден бірнеше ауыл әкімін сайлаған. Ел президентін сайлауды азаматтарға сеніп тапсырып, ауыл әкімін таңдауда мәслихатқа жүгінгені көпті таңғалдырды.
Ал егер аудан әкімдерін жергілікті халық сайлауға көшсе, аймақтардағы жағдай өзгерер ме еді? Кем дегенде, аудан тұрғындары әр 2-3 жыл сайын аудан басшысының облыс әкімінің қалауынша ауысып жатқанын сырттай бақыламас еді. Оған қоса, сайланған аудан әкімі облыстағы әр басқармаға алаңдап, әрбірінің тексерісін, қаражат бөлісіне алаңдамас еді. Өз бюджетін өзі басқаруға мүмкіндік беріледі. Себебі дербес бюджетсіз қандай әкім болса да, қолы қысқа.
Бертінге дейін ондай еркіндік болмады. Себебі Қазақстанда дербес бюджеттің небәрі 3 деңгейі ғана болатын: біріншісі – республикалық бюджет; екіншісі – облыстық бюджет, үшіншісі – аудандық бюджет. Ауыл-кенттер бюджеті тек аудандағы есеп-шот түрінде болып келетін және үшінші деңгейге толық тәуелді болды. Жағдайды Елбасының «100 нақты қадам» Ұлт жоспары өзгертті: оның 98-ші қадамына сәйкес, ауылдық округ, ауыл, село, кент, аудандық маңыздағы қала деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дербес бюджеті енгізіле бастады.
Нәтижесінде, өткен 2018 жылдан бері алдымен тұрғындарының саны 2 000-нан асатын елді мекендерде 4-ші деңгейдегі жаңа бюджетті енгізу науқаны жүрді. Ал келесі 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан ауылдық бюджетті қалған барлық жерде жаппай құруға көшеді. Ол бойынша ауыл әкімі жарнама салығы, әкімдік құзырындағы ғимараттар мен орынжайларды жалға беру ақысы секілді 5 салық пен 2 төлем түрін өз бетінше жинауға кіріспек. Ауылға қатысты тендерлерді де сол өткізеді. Бюджеттің игерілуіне ауыл әкімі мен аппараты дербес жауап береді.
Елімізде 2012 жылы «Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы» бекітілген. Ол ауылдық деңгейде басқару сапасын арттыруға мүмкіндік жасайды және жұртшылықтың жергілікті маңыздағы мәселелерге қатысуын кеңейтеді. Бұдан бөлек, селолық әкімдерге қосымша өкілеттіктер береді және олардың ауылдағы ахуалға ықпалын күшейтеді. Дегенмен құжатта ауыл-кент әкімдерін халықтың тікелей сайлауы қарастырылмаған. Тек аудандық қалалар, ауылдық округтер және ауыл-село әкімдерін жоғары тұрған аудандар мен қалалар мәслихаттарының сайлауы ғана көзделеді. Тиісінше, бәрібір жергілікті тұрғындар емес, жоғарыдағы әкім қалаған адам ауылға әкім болады. Себебі аудан әкімдерінің мәслихатқа ықпалы зор екенін жоққа шығара алмаймыз. Түптеп келгенде, бәрібір халық сайлау, таңдау құқығынан айрылып отыр.
Билік транзиті қазақстандықтардың саяси ой-санасы өскенін, саяси мәдениеті биік екенін, әлдебір арандатушы күштерге ермейтінін, бірақ бұдан былай үнсіз қалмайтынын, өз пікірін билікке тыңдатуға тырысатынын паш етті. Бұл демократиялану жолындағы заңды толқын болса керек. Яғни, азаматтар билік транзитімен қатар қоғамда саяси өзгерістер болуын да қалап отыр.
Ендеше аудан халқымен тікелей жұмыс істейтін және мәселені жергілікті жерде шешетін барлық әкімді халықтың тікелей сайлауын енгізген жөн болар. Сонда халық тағайындалатын әкімдер шеше алмаған бар түйткілдердің ауыртпалығын көтеріп, елордаға, үкімет үйінің алдына шаппайтын болады.
Бұл – дамыған елдердің таңдаған жолы, демек, бұқараға сенім арта отырып, озық әлеммен бірге өркениетті жолмен жүрген және қоғамның одан ары демократиялануына жаңа серпін берген абзал.