Оңай табыс, қиын жол
90-жылдары Қазақстанның әр өңірінде өзінің ұйымдасқан қылмыстық тобы болғаны белгілі. Олар, әсіресе Алматы қаласында көп шоғырланған еді. Солардың ең бір танымалдары «Сары Алмас», «Баха-фестиваль», «Депутатский корпус», «Адай», «Қара Алмас», «Төрт ағайындылар», «Айшуақ-Жантүгел», «Атаба», «Махара-Чиванин», «Киса» және тағы басқалары күні бүгінге дейін ел аузында. Одан бөлек, Алматы облысында «Абрам», Ақмола облысында «Қорғалжын», Қарағанды облысында «Қаракесек», Жамбыл облысында «Кырыкбаевские», Шығыс Қазақстан облысында «Восток» сияқты өзге де топтар жетерлік. Этникалық ерекшелігіне қарай құрылған шешен, күрд, ұйғырлардың ұйымдасқан қылмыстық топтарын да осы салаға қосыңыз. Бұлардың көпшілігі серкелері өліп, қызметін әлдеқашан тоқтатқанымен, бірқатары әлі де бар. Ішкі істер министрлігінің 2014-2015 жылдары жүргізген зерттеуінде (DCOC) қылмыстық топтардың ең көп тіркелген уақыты 1999 жылға (265 топ) сәйкес келеді екен. Мемлекет тарапынан жүргізілген аяусыз күрестің нәтижесінде бұл көрсеткіш 8 жылда он есеге азайып, 2007 жылы 26-ға түседі. Қылмыстық топтардың мүшелеріне қарсы қозғалған қылмыстық істердің де ең көбі осы жылы (250-ден астам біріктірілген іс) тіркелген екен. 1998-2010 жыл аралығында ҰҚТ-лардың 2 500-ден астам мүшесі, 100-ден астам серкелері қылмыстық жауапкершілікке тартылған. 200-інің көзі жойылған болса, 1 000-ға жуық экономикалық және қылмыстық топ таратылған. Мемлекет қазынасына мүлік және қолма-қол ақша түрінде 105 миллиард теңгеден астам сома қайтарылған. Қазір де ұйымдасқан қылмыспен ымырасыз күрестің арасы бір сәтке де үзілген емес. Әйтсе де, ол отыз жыл бұрынғыдай криминалмен ғана шектеліп қалып отырған жоқ. Ендігі сипаты алуан, түрі көп. Уақыт дамыған сайын жаңаша тәсілдері пайда болуда. Мәселен, киберқылмыстар, трансплантациялық хирургия, қаржы пирамидасы, мұнай ұрлау сынды қылмыстар белең алып тұр. Ұйымдасқан қылмыстың бір сипаты – діни экстремизм де арнайы органдардың жіті қадағалауында. Цифрларға жүгінсек, 2000-жылдардың аяғына таман ҰҚТ-лардың табысын 12,5% экономикалық салада, 50% жалпықылмыстық салада және 37,5% қылмыстық, экономикалық және коррупциялық бағыттардың қосындысында жасалған қылмыстар құрапты. Ұйымдасқан қылмыстық топ басшылары да көздеген мақсаттарына жету үшін барлық мүмкіндікті пайдаланып қалуға ұмтылатыны анық. Өздерінің экономикалық мүдделерін саяси тұрғыда қамтамасыз ету үшін олар мемлекеттік атқарушы және заң шығарушы органдарға, сайламалы лауазымдарға, қоғамдық бірлестіктерге, саяси партияларға, құқық қорғау органдары мен бизнес құрылымдарға өз адамдарын қоюға мүдделі. Тіпті, лауазымды қызметтегі тұлғалармен ауыз жаласып, түрлі қылмыстық «схеманы» сәтті жүзеге асып жүр. Мәселен, Ақтөбеден мұнай ұрлаған «Төрт ағайындылардың» серкесі Еркін Ізбасаровтың ісінде олардың ұрланған мұнайды құжат бойынша бензин деп көрсетіп, Ресей асырғаны айтылады. Ал Серік Жаманаев қылмыстық жолмен тапқан қыруар қаражатты түрлі кәсіпорын мен серіктестік ашып, соның жарғылық капиталына салып, заңды айналымға шығарған. Осы тұста олармен күресуі тиіс құқыққорғау қызметкерлерінің, керісінше олармен сыбайлас болып кетуі қынжылтады Ақтөбедегі мұнай ұрлығында полиция қызметкері Рахат Ахановтың, күні кеше «Қара бүркіт» колониясы бастығының ұсталуы осыны аңғартқандай. Мұндай мысалды көптеп келтіре беруге болатыны сөзсіз.Астыртын әрекет – ықпал мен текетірес
Соңғы бір-екі жылда еліміздегі ұйымдасқан қылмыс әлемінде бетбұрысты өзгерістер орын алғанын аңғаруға болады. Бұл мемлекет жүргізген кешенді шаралар нәтижесінде бұрыннан келе жатқан көптеген қылмыс серкелерінің бүгінде темір торға қамалғанының әсері болса керек. Олардың соңында қараусыз қалған кәсібін иемденбек ниетте бостандықта жүрген қылмыс жетекшілерінің арасында майдан басталғандай. Кейбір бөлісе алмаған дүниелерін олар қарудың күшімен тартып алуға талпынуда деп топшылауға болады. Оған бір мысал, Шымкентте болған атыс. «Соқыр Дәулет» лақап есімді қылмыс серкесінің ұлы 35 жастағы Нұрғали Мырзабаев жараланып, оның қасындағы досы 33 жастағы спортшы Ғани Құрмановтың қайтыс болуына келесі бір қылмыс серкесі «Жабайы Арманның» қатысы бары сөз боп жүр. Өйткені бұл қылмысты жасаған оның досы Дәуір Тәукеев. Ал кейбір ақпарат көздерінде, күдіктінің полицияға өзі барғаны айтылады. Қалай болғанда да бұл жерде ықпал ету аумағын бөлісу, көлденең табысқа талас мүддесі жатуы ықтимал.Тіпті, лауазымды қызметтегі тұлғалармен ауыз жаласып, түрлі қылмыстық «схеманы» сәтті жүзеге асып жүр. Мәселен, Ақтөбеден мұнай ұрлаған «Төрт ағайындылардың» серкесі Еркін Ізбасаровтың ісінде олардың ұрланған мұнайды құжат бойынша бензин деп көрсетіп, Ресей асырғаны айтылады. Ал Серік Жаманаев қылмыстық жолмен тапқан қыруар қаражатты түрлі кәсіпорын мен серіктестік ашып, соның жарғылық капиталына салып, заңды айналымға шығарған.
Ал өз уақытында «Жабайы Арман» мен Тоқтар Төлешевтің арасында «криминалдық соғыс» жүргені белгілі. Шымкенттегі атыс осы оқиғаның жалғасы болуы да мүмкін. Өйткені «Сыра королінің» артында заңсыз жолмен тапқан қаншама дүниесі қалғаны белгілі. Оған ие боп қалған «мұрагерлері» бар да болар, бірақ қалай болғанда оларда соншама дүниені ұстап тұрар бедел мен қуаттың қалмағаны анық. Әйтпесе, ертегіде сипатталатын өмір салтын біз Тоқтар Төлешевтің үкімін оқығанда білген едік. Оның зауыттары, киностудиялары, зәулім сарайлары, төрт әйелі, 13 баласы, сансыз малайлары болғаны, тапсырыспен жұлдыздар алдырып, миллиондаған ақшаны оңды-солды шашып, сайран құрған Тоқтар Төлешевтің бүкіл бір облысты қорқытып ұстағанын білдік. Жұмыс тәсілі ұрлық-қарлық, азаптау, өлтіру болды. Оңтүстік Қазақстан облысындағы қылмыс әлемін басқару үшін қанды шайқастар ұйымдастырды. Шындығын айтқанда, Шымкенттегі шектен шыққан «Сыра королін» түрмеге жапқаны, мемлекеттің ұйымдасқан қылмыспен күрестегі үлкен жетістігі болды деуге болады. Әйтсе де, астыртын әрекет – ықпал мен текетірес қылмыс әлемінде әлі де саябырсымай тұр. Оны былайғы жұртшылық тек ақпарат көздерінен ғана біліп қалады. Таяуда Ақтау қаласында «Төрт ағайынды» тобының белді мүшелерінің бірінің тапа тал түсте қалың жұртшылық жүрген ортада өлтірілуі, мұндағы ымырасыз текетірестің ушығып тұрғанын білдіреді. 9 қыркүйек күні аса ауыр от қару жарақатын алған А. есімді азамат ауруханаға жеткізілгенмен, ота кезінде есін жимай қаза болды. Дәрігерлер оның тым мүшкіл халде жеткізілгенін, сондықтан да аман қалуы екіталай екенін айтса, полиция қызметкерлері марқұмның қылмыс әлемінің белді өкілі болғанын анықтаған. Мұндай оқиғалар, ұйымдасқан қылмыстың ілгері буыны темір торға қамалғаннан кейінгі енші бөлісу шайқасының арта түскендігі туралы ойымызды нақтылай түскендей.Шетелдің тәжірибесі жеміссіз емес
Әрине, Қазақстандағы ұйымдасқан қылмыс шетелдердегідей кең қанат жайған мафиялардың деңгейіне жетті деуге болмайды. Мәселен, жапониялық «Якудза», қытайлық «Триада», италиялық «Коза Ностра» және басқа да белгілі топтарды алар болсақ, олар өз елдерінің аумағынан асып, шетелге қанат жайып кеткен ұйымдар болатын. Бізде бұл ахуал әзірге толық қадағалауда. Бірақ бұл қол қусырып қарап отыруға болады дегенді білдірмесе керек. Мемлекет күрестің барлық мүмкіндігін қарастыруға тырысады. Осы ретте, шетелдік тәжірибелерге де назар салған дұрыс. Мәселен, Жапония елінде якудзамен күресте, олардың мүшелеріне банктен есепшот ашуға тыйым салған. 2011 жылы қолға алынған бұл шара араға 4 жыл салып жемісін береді де, 2015 жылы елдегі ірі қылмыстық топтың бірі – Ямагути-гуми ыдырай бастайды. Ал 2004 жылы Грузияға президент болған М.Сакашвили «заңдағы ұрылардың» барлығын дүние-мүлкін тәркілеп, түрмеге тоғытқан екен. Онда да бір колонияға №7 түзеу мекемесіне жапқан. Тіпті, шетелде, соның ішінде Украинада жалған төлқұжаттармен жүрген «заңдағы ұрыларды» экстрадициялатып, бір түрмеге қамаған. Осылайша, тар қапасқа қамалған қылмыс серкелерінің арасында өмір мен өлімге құрылған арпалыс басталғанға ұқсайды. Бостандықта тек ұры дәрежесінен және өмір салтынан бас тартқандар қалған. Мұндай мысал әлем бойынша жетіп-артылады. Бүгінгі таңда да бұл құбылыспен сәтті күресіп жатқан мемлекеттер баршылық. Тәуелсіздік таңында ел экономикасы тұрақталғанша криминалдық элементтердің дәурені жүргені рас. Қазір экономика түзелді, мемлекетіміз криминалдық ахуалды толық қадағалауында ұстап отыр. Сондықтан дәл қазіргі қолайлы шақта мемлекет өткеннің сабақтарын ескеріп, қоғамның әр саласын криминалдық элементтерден тазалап, олардың қаупін жойып жібермесе де, азайтуы тиіс. Ұйымдасқан қылмыстың ұйығына мықты мемлекет қана батпайды.Нұрлан ҚОСАЙ