Президенттің бірқатар тағайындауларды Қауіпсіздік кеңесі төрағасымен келісуіне қатысты 9 қазандағы №184 Жарлық қоғамда қауесеттер тудырды. Кейбір сарапшылар мен саясаттанушылар гу-гу сөзді қаулатып, «қос билік» жайлы түрлі әңгімені қоздата түсті. Шынында да солай ма?
«Қос билік» термині тарихта оң із қалдырмаған. Өйткені өткен ғасырдың басында алып империяның боданы болған қазақ елі 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Ресейде қалыптасқан «Двоевластие» – А.Керенскийдің Уақытша өкіметі мен Лениннің Петрокеңесі атты билік жүйелерінің қатар жұмыс істеуінің ақыры неге әкелгенін біледі.
Ресейдегі «қос билік» бүлігі
Жоғарыда айтылған құбылыс мыңжылдықтар тоғысында Ресейде қайталана жаздады. Оған ХХ ғасырдың 90-жылдары ересек, саналы жаста болған қазақстандықтардың барлығы куә болды. 1993 жылғы қазанда ресейлік элита билікке таласты бастап кетті. Хасбулатов пен Руцкой бастаған Ресей Жоғарғы кеңесі мен президент Ельцин арасында кикілжің шықты. КСРО күйрегеннен кейін Ресейде кеңестік мемлекеттің сынығы – Жоғарғы кеңес (ЖК) сақталып қана қоймай, билікке деген монополиясын конституциялық түрде бекітті. Бұған халық сайлаған президент ретінде Б.Ельцин көне алмады.
Айта кету керек, дәл осындай шиеленіс Қазақстанда Тұңғыш Президент Н.Назарбаев пен Жоғарғы кеңес арасында да болғаны құпия емес. Бірақ Елбасы үлкен даналықпен, қисынын қиыстырар ақыл-айламен бұл жағдайды бейбіт түрде шеше алды.
Билік транзиті
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев – Елбасы қалыптастырған, әлем мойындаған, қазақтың жаңа мемлекеттілігінің тізгінін ұстаған Мемлекет басшысы. Ол – Қазақстанның Тұңғыш Президентінің ізгі саясатының сабақтастығын сақтайтынын мәлімдеп, сайлауалды бағдарламамен президенттік додада жеңіске жеткен, халық пен халықаралық қоғамдастықтың қолдауына ие болған тұлға.
Елбасы да өз кезегінде республикамызда Мемлекет басшысы жалғыз екенін, бұқара да, элита да соның айналасында топтасқаны, саясатына жан-жақты қолдау көрсеткені маңызды екенін айтып келеді.
Берік УӘЛИ: «МИНИСТРДІҢ СӨЗІ ҚИСЫНСЫЗ»
Қазақстан Президентінің баспасөз хатшысы Берік Уәли Әділет министрі Марат Бекетаевтың кадрлық тағайындауларға қатысты «соңғы шешім – Қауіпсіздік кеңесінің құзыретінде» деген пікірталас тудырған сөзіне қатысты түсініктеме берді. Бұл туралы Sputnik желілік жаңалық агенттігі хабарлады.
«Әділет министрінің түсіндірмесін қисынсыз деп санаймын. Мүмкін Бекетаев мырза тілшілердің қысымынан абдырап қалып, қате тұжырым жасаған шығар. Дегенмен мұндай жоғары деңгейдегі лауазымды тұлға кез келген мәселені өзінің функционалдық міндеті аясында әрқашан біліктілікпен түсіндіруі тиіс» деді ол.
Берік Уәли бұл мәселеге түбегейлі нүкте қойғысы келетінін атап өтті.
«Конституция – негізгі заң. Құжатта мемлекет басшысының функциясы мен өкілеттілігі анық жазылған. Әртүрлі көзқарас туғызған 2019 жылдың 9 қазандағы жарлықтың ережесі бар. Соған сәйкес, президент «Қазақстан Республикасының мемлекеттік саяси қызметшілері мен өзге де лауазымды адамдарын қызметке келісу, қызметке тағайындау және қызметтен босату тәртібі туралы ережеде» көрсетілген процедуралардан тыс шешімдерді қабылдауға құқылы» дей келе, Президенттің баспасөз хатшысы Президент мемлекеттің басты лауазымды тұлғасы, Конституцияның кепілі, Жоғарғы Бас қолбасшысы ретінде еліміздің Ата заңына сәйкес, үкімет мүшелерін, күштік құрылым басшылары мен өзге де ведомство жетекшілерін, сондай-ақ өңір басшыларын тағайындауға қатысты барлық шешімді қабылдайтынын атап өтті.
«Пікірталас тудырған осы жарлыққа қатысты айтар болсақ, ол тек рәсімдік сипатта ғана. Сондықтан Мемлекет басшысының конституциялық міндеттері мен функциясын атқаруға ешқандай кедергі келтіре алмайды» деген Берік Уәли бұл мәселеге нүкте қойды.
Төл тарих тағылымы қандай?
Мәжіліс депутаты, Qazaqstan Ardagerleri қауымдастығының төрағасы Бақытбек Смағұл журналистерге берген сұхбатында қос билік туралы қауесеттер бұл ұғымның мағынасын түсінбеушіліктен тууы мүмкін екенін нықтады.
– Бүгінде қазақ елінде қос билік бар ма? Бұл сұраққа сауатты жауап беру үшін ел ішіндегі ахуалға байыптай қараған жөн. Қос биліктің басты сипаты – қос ханның, қос патшаның, қос президенттің бір-біріне қарсы тұруы, қарсыласының беделін түсіруге тырысуы, тіпті елді және жерді екіге бөлуі. Бізде ол бар ма? Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев ұлықтау салтанатында Елбасының сарабдал жолын жалғастыратынын жер-жаһанға жария етті: «Ортақ бір ғана тілек бар: Елбасымыздың жолын, Стратегиясын сақтау және оны одан ары нығайту!» деді ол. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаев елдегі басшы – Президент екенін және халық болып соның айналасында бірігуіміз керегін әлденеше рет қадап айтты. «Бүгінде партиямыздың алдында қоғамды жұмылдыру, партия атынан сайланған Президент Қ.Тоқаевтың маңайына элитаны топтастыру міндеті тұр», – деді Елбасы Nur Оtаn партиясы мен фракциясының мүшелері қатысқан кеңесте. Демек, қос билік туралы жаңсақ пікірге арандамай, мынау аласапыран заманда өз даму жолымыздан танбай, арамызды ашпай, бірауыздылықпен алға басуымыз қажет! – деді Бақытбек Смағұл.
Қалаулы Президент Қ.Тоқаевтың сайлануымен бірге Қазақстанда билік транзитіне қатысты белгісіздік кезеңі де аяқталғанын атап өтті.
«Президент – басшы, біз – қосшы»
Мәжіліс депутаты Павел Казанцев те «қос билік орнауының» сипаты елдің екіге жарылуы деген пікірді қостады.
– Қос билік дегеніміз не? Бұл екі субъект бір объектіні, айталық, мемлекет пен елді өзара бөліске салуға таласады деген сөз. Олар өзара келіспейді, тек керіседі. Соның кесірінен объект сыртында және ішінде кернеу туады. Ол нысандағылар әбден дағдарады. Халық бізде ондай қысым көріп отыр ма? Жоқ! Екі басшы әр жаққа тартқандықтан, мемлекет қайда барарын білмей, дағдарады. Бізде ол бар ма? Байқалмайды. Валюта бағамы белгіленген дәлізде құбылуда. Қор биржасы да құлдырап жатқан жоқ. Экономикада да, саяси салада да қос билікке тән белгілер жоқ деген ойдамын, – деді ол.
Оның айтуынша, Қауіпсіздік кеңесі мен оның төрағасына қатысты өзгерістер былтырғы 5 шілдедегі заңда қабылданған.
– Содан бері ештеңе де өзгерген жоқ. Барлық принципті шешімдерді іс басындағы Президент қабылдайды. Қолданыстағы заңнамада қос билікке еш негіз жоқ. Мен бұл түтіннің қайдан бықсып жатқанын білемін. Оларды «всепропальщики» деп атауға болады. «Барлығы жаман» деп сөйлеуді жақсы көретін бұларды «дивандағы саясатшысымақтар», блогерлер арасындағы хайпқа әуестер құрайды. Олар үшін тақырыптың не туралы екені маңызды емес, әйтеуір лайк жинап берсе болды. Тіпті салмақты дәйектемелер де келтірмейді. Тек әзіл-әжуасын тықпалайды. Бұларды қолдаудың, тыныштық пен тұрақтылыққа нұқсан келтірудің қажеті жоқ. Сондықтан бұл мәселеге нүкте қойған жөн, – дейді депутат Павел Казанцев.
Ол өркениетті елде мемлекет корпоративті түрде басқарылатынын ескертті. Ал Қазақстанда ел қауіпсіздігіне жауап беретін алқалы орган Қауіпсіздік кеңесі мемлекетті басқаруға қатысады.
Мәжіліс депутаты Артур Платонов та сайланған Мемлекет басшысы Елбасы саясатының сабақтастығын сақтаған жағдайда қос билік туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз екенін айтады.
– Біз Қ.Тоқаевтың өз саясатында, барлық стратегиялық және әлеуметтік бағдарламаларында осы қағидатты бірізді және мүлтіксіз сақтап отырғанына куә болудамыз. Елбасының да, Президенттің де ішкі және сыртқы саясатқа деген көзқарастары бірдей. Екеуінің саясатына да халықтың әл-ауқатын ары қарай арттыру мұраты негіз болып қаланған, – деді депутат.
Президенттің кейбір лауазымдарға кандидаттарды Қауіпсіздік кеңесімен келісуіне қатысты пікірін білдірген ол мұндай тетік қазіргі алмағайып заманда жан-жақты таразыланған шешім қабылдау үшін маңызды екенін алға тартты.
– Билік транзитін бастан кешкен кез келген мемлекет бұл тынышсыз әрі күрделі кезеңнен табысты өту жолдарын іздейді. Әлемде қазір ақырын болжап білуге болмайтын қиын ахуал қалыптасуда. Ол қоғамдардағы жіктелуге, қақтығысты жағдайларға, тіпті кей мемлекеттің жерінің тұтастығы мен тәуелсіздігін жоғалтуына соқтыруда. Сондықтан Елбасы ұсынған бейбіт билік транзиті үлгісін өзге елдер де зерделеуде. Осы жауапты әрі тарихи мезетте саясатты да дұрыс түзе білу керек. Әлдебіреуге біздегі бірауыздылық пен тұтастық ұнамауы да мүмкін. Бірақ ел басшылығы өз халқының игілігі үшін тәуелсіз саясат жүргізуін жалғастыруда, – деді А.Платонов.
Мәжіліс депутаты Нұржан Әлтаев биліктің екіге жарылып, сеңдей соғысуы, сергелдеңге түсуі байқалып отырмағанын мәлім етті.
– Қазақстан жылдар бойы қолайлы бизнес ахуал түзді. Қос билік орнаса, ширек ғасырдан астам уақыт бойғы еңбек еш кетеді. Бизнеске, инвесторларға тұрақтылық керек. Тайталастар, қақтығыстар қажет емес. Сол себепті біз сабақтастықты, тыныштықты қалаймыз. Республикамыз Орталық Азияның көшбасшысы саналады. Көшбасшылықты сақтау ел ішіндегі бірлік пен келісімнің, тұрақтылық пен қауіпсіздіктің ары қарай сақталуына байланысты. Ендеше Президент Жарлығы сол сабақтастықты нығайта түсуге бағытталғанына сенімдімін, – деді Н.Әлтаев.
Ол конституциялық реформа барысында, Парламенттің де өкілеттігі күшейтілгеніне назар аудартты.
Олай болса, мұның барлығы «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» саяси формуласының қисынды қадамдары.
Ел Президентінің кеңесшісі Ерлан Қарин «қос билік» туралы сөздерді «негізсіз, бос әңгіме» санайды.
– Себебі Конституциямыздың негіз қалаушы қағидаттары өзгерген жоқ. Ата заңымыздың 2-бабына сәйкес, Қазақстан – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Оның 40-бабының 1-тармағында мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын Президент айқындайтыны жазылған. Елбасы баршамызға ортақ мақсат жаңа Президентті қолдау керегін, қос билік болмайтынын бірнеше рет кесіп айтты. Ал жаңа Жарлық Президент пен Елбасы институттарына емес, көбіне Президент Әкімшілігі мен Қауіпсіздік кеңесі аппараттары арасындағы өзара, ішкі әрекеттесу жүйесін бірыңғайландыруға ғана қатысты. Яғни, бұл – процедуралық, техникалық мәселе. Ешқандай қаққа жарылу, қос билік жоқ, – дейді Е.Қарин.
Ата заң бойынша, Конституция кепілі, мемлекеттегі ең басты лауазымды тұлға, Жоғарғы бас қолбасшы ретінде ел Президенті Үкімет мүшелерін, өңір басшыларын, басқа да ведомство жетекшілерін тағайындауға қатысты барлық шешімдерді қабылдайды.
Бұл ретте Қауіпсіздік кеңесі төрағасымен келісу – процедуралық сипатқа ие және мемлекеттік маңызды шешімдердің жан-жақты сараланып, сарабдал түрде қабылдануына үлес қосады.