Дүкен алдындағы ұзын-сонар кезек Кеңес Одағы ыдыраған тұстағы көрініс болғаны сияқты, валюта айырбастау бекеті алдында қарақұрым халықтың жиналуы ХХІ ғасырдың екінші онжылдығымен бірге тарих қойнауына кететін құбылысқа айналатынға ұқсайды. Өйткені Қазақстан валютаны онлайн-конвертациялауға және валютаматтарға бет алды.
– Қазір көшедегі айырбастау пункттері мен банктегі валюта бағамы арасында айырмашылық сонша үлкен емес. Жуырда сексен мың доллар сатып алу қажет болды да, айырбастау бекетінің біріне хабарласып, «көтерме бағаға» келістік. Алайда артынша комбанктердің біріне кірсем, оның бағамы менің бағамнан да жақсы екенін байқадым. Содан бері айырбастау пункттеріне жоламайтын болдым, – дейді бизнесмен Альберт Ермеков.
Елорда тұрғыны Сайранбек Ерболат онлайн-конвертациялауға көшуіне қатысты басқа себепті алға тартады: «Жөндеу жұмыстарымен айналысамын. Нақты бекітілген түсім жоқ, қалтаға кейде көп, кейде мардымсыз табыс құйылады. Бір айда теңгемен, бір айда доллармен салып отыруға тырысамын. Бірақ айырбастау бекеті 100 доллар сатып алмасаң, «бізде ұсақ жоқ» деп теріс айналады. Содан бірде таныстардың айтуымен, банктердің бірінің қосымшасын жүктедім де, сол арқылы валюта айырбастауға көшіп алдым. Айырбас бағамының шамалы қымбаттығы болмаса, ыңғайлысы сол екен. Тіпті, 89 доллар алам десең де, еркіңіз».
Жаңа технологиялар қазақстандықтар өміріне өз өзгерістерін енгізуде. Валюта айырбастаудың үйреншікті схемалары орнын басқа тәсілдер басуда. Халық бұрынғыдай көше жағалап, айырбастау бекеттері бағамын бағалап, валютаның бар-жоғын білу үшін терезесінен сығалап, сұрап жүруден жалықты, бұдан енді бойын аулақ салуда.
Ұлттық банк дерегінше, 2019 жылғы қыркүйек айы қорытындысында теңгенің биржалық айырбастау бағамы 1 АҚШ доллары үшін 385,27-388,33 теңге аралығында құбылған. Қыркүйекте теңге 0,1%-ға әлсіреп, долларға қатысты биржалық бағамы 387,99 теңге болды.
Жалпы алғанда, Қазақстанда өткен қыркүйекте, яғни 1 айда ғана халық пен бизнес 11,7 миллиард АҚШ валютасын сатып алған. Соның ішінде, бұл соманың тек 1,9 миллиард доллары Қазақстан қор биржасындағы (KASE) биржалық сауда-саттықта сатылды. Қалған 9,7 млрд доллары биржадан тыс валюта нарығының үлесінде. Яғни, көбіне шетелге экспорты үшін жаһандық тұтынушыларынан доллар алып, оны ел ішінде теңгеге айырбастайтын компаниялар қаражаты.
Егер бизнесті қоспай, тек халықтың сатып алғанына тоқталсақ, 2019 жылғы қыркүйекте қазақстандықтар 231,4 млрд теңгесін шетел валютасын сатып алуға бағыттаған. Бұл алдыңғы айдағыдан 20,8%-ға кем: тамызда – 292,2 млрд теңгеге дейін жеткен.
Осы орайда, қазақстандықтар доллар мен рубльді сатып алуды азайтқаны аңғарылады: оларға кеткен қаражат көлемі тиісінше 23,2%-ға және 36,8%-ға қысқарды. Ал евро алуға шығыстар қайта
41%-ға ұлғайған. Қаржылық реттеушінің байламынша, еңбек демалысы кезеңінің аяқталуына байланысты шетел валютасына сұраныс та дәстүрлі түрде төмендеуде.
Ranking сарапшыларының дерегінше, жыл басынан бері айырбастау бекетінің қолынан шамамен 1,3 триллион теңге өткен. Бұл былтырғы көрсеткіштерден әлдеқайда көп: 2018 жылғы қаңтар-тамыз аралығында олар арқылы 800,3 млрд теңге айырбасталған.
Әйткенмен, бұл салада да банктердің ұпайы түгел: қазақстандық қалалар мен өзге елді мекендегі барлық айырбастау пункттерінің 1 мың 700-ден астамы немесе 65,8%-ы – екінші деңгейлі банктерге тиесілі. Ал банктерден тәуелсіз, жеке тұлғалардың не компаниялардың бизнесі болып саналатын айырбастау орындарының еліміз бойынша саны – небәрі 905, ал үлесі бар-жоғы – 34,2%.
Ендеше дәстүрлі айырбастау бекеттері тарих еншісіне айналса, елдегі жеке бизнес саны сонша көп азаймайтынға ұқсайды.
Қазіргі кезде корпоративтік сектор көшедегі айырбастау бекеттеріне жүгінбейді. 2019 жылғы тамыз айы соңында заңды тұлғалардың коммерциялық банктердегі ағымдағы есепшоттарында жатқан қаражатының жалпы көлемі 3,6 триллион теңгеге жеткен. Бұл былтырғы жылғы сомадан (3,5 трлн теңгеден) 4,5%-ға көп.
Бизнестің ағымдағы есепшоттарындағы қаражатының жартысынан астамы – 52,9%-ы немесе 1,9 триллиондайы шетелдік валютада сақтаулы. Былтыр бұл көрсеткіш 1,8 трлн теңгедей немесе 51,1% болған. Яғни, содан бері валютаға айырбасталған қаржы ауқымы 8,3%-ға өсті.
Осылайша, заңды тұлғалар үшін валютаны айырбастау бекеттері арқылы конвертациялау мәселесі өзектілігін жоюда. Сарапшылардың тұжырымдауынша, біріншіден, бизнесті бұған қауіпсіздік мәселелері итермелеуде: дағдарыс ұзаған шақта айырбас пункттеріне чемодан толы ақшамен бару қауіпті. Екіншіден, қаржылық реттеуші заңды тұлғаларға ірі мәмілелер бойынша қолма-қол есептесуге тыйым салды, ақша бір компаниядан екіншісіне тек банк есепшоты арқылы аударылуы тиіс. Бұл валютадағы есеп айырысуларға да қатысты.
Үшіншіден, қазір отандық ірі банктердің көбі валютаны онлайн айырбастау қызметін ұсынады. Банктің сайты немесе интернет-банкинг арқылы шынайы уақыт режимінде қомақты соманы айырбастап алуға болады. Бұл кәсіпкерлер мен инвесторларға қауіпсіздікке қоса, валюталық операциялар бойынша мобильділік пен қолайлылық сыйлайды. Ал бизнесте әр минут – бірнеше грамм алтын екені мәлім.
Оның үстіне бірқатар банктер заңды тұлғаларға және жеке кәсіпкерлерге online режимде валютаны конвертациялау не конверсиялау кезінде биржалық валюта бағамымен ауыстыруды ұсынады. Бұл ретте Kaspi.kz, «Халық банкі», «ЦентрКредит», «Еуразиялық банк», ForteBank секілді кейбір банктер валюта айырбастағаны үшін клиенттерінен бір тиын комиссия алмайды.
Бірақ «Сбербанк» бір валютаны екіншісіне ауыстыру үшін 0,15 пайыз, Jýsan Bank – 0,10-0,15 пайыз көлемінде комиссия жинайды.
Айырбастау бекеттері ісінің құлдырауына Ұлттық банктің осы саладағы талаптарды қатайтуы да ықпал етуде. Мысалы, ҰБ басқармасының «Қазақстанда қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» 2019 жылғы 4 сәуірдегі №49 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» қаулы жобасы күшіне енгесін, айырбастау пункттерінің қожайындарынан жарғылық капиталын 100 миллион теңгеге дейін көтеру талап етілмек.
Қолданыстағы қағида бойынша әзірге үш мегаполисте – Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкентте орналасқан әрбір айырбастау пунктінің 30 миллион теңге жарғы капиталының болуы міндет. Облыс орталықтарында жұмыс жасағысы келетін айырбастау бекеттерінен 20 миллион теңге, өзге елді мекенде – 10 млн теңге талап етіледі.
«Шетелдік валютаны сату және сатып алу бойынша күн сайынғы жалпы ішкі айналым Алматы мен Нұр-Сұлтанда орташа алғанда 25-30 миллион теңгеден аспайды. Басқа қалаларда айналым күніне 5-10 миллион теңге көлемінде ғана. Алматы мен елордада ұйымдардың 50-70%-ы, ал өзге қалаларда 70-90%-ы жарғылық капиталды қосымша арттыруға қаражаттың жетіспеуі қиындығына душар болады. Бұл айырбастау пункттерінің жаппай жабылуына соқтыруы мүмкін. Тиісінше, нарықта бәсекелес азайып, монополизация басталады. Жүз миллион туралы талап ең алдымен шағын және орта бизнесті тұншықтырады», – дейді сала маманы Жәмила Назарметова.
Бұл құжат қабылданса, айырбастау бекеттеріне түнгі уақытта жұмыс істеуге де тыйым салынады.
Сондай-ақ қаржылық реттеу елімізде «валютаматтардың» қойылуына жол ашты. Ресми түрде «автоматтандырылған айырбастау пункті» деп аталатын бұл электронды құрылғылар «қызметкердің қатысуынсыз, оған қолма-қол ақшаны енгізу және одан басқа валютада қолма-қол балама соманы алу арқылы айырбастау операцияларын жүзеге асыруға» мүмкіндік береді. Рас, олар арқылы бір жолы 500 мың теңгеден аспайтын соманы ғана айырбастауға болады. Егер қаржыңыз одан көп болса, қайтара жүгінуіңіз керек.
Елдос СЕНБАЙ