Қазақстанда Ауыл шаруашылығы банкін құру туралы әңгіменің айтылып келе жатқанына отыз жылға жуық уақыт өтті. Одан бері аталған ұсынысты көтергендердің креслосы бірнеше мәрте жаңарғанымен, ауыл шаруашылығын қаржыландыру мәселесі шешілмеген күйі қалды.
Агроөнеркәсіп тауарын өндірушілерге несие беретін арнайы банк құру туралы қаржы, экономика саласының мамандарынан бөлек, Үкімет мүшелері де айтып келеді. Мәселен, 2009 жылы сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбеков те, келесі жылы оның орнына келген министр Ақылбек Күрішбаев та аталған ұсынысты ортаға тастаған. Кейіннен 2012 жылы «Атамекен одағы» ҰКП төрағасы Тимур Құлыбаев пен сенатор Қуаныш Айтаханов та осы ұсынысты қолдайтынын білдірді. Агробанк идеясы биылғы сәуір айында да бір бас көтерді. Бұл жолы Мәжіліс депутаты Жексенбай Дүйсебаев тікелей жермен айналысатын банк құруды ұсынды. Мәжілісімен қазіргі қолданыстағы қаржы институттары агроөнеркәсіпті қаржыландыру ісінде негізінен делдалдық әрекеттен аса алмай отырғанын сынаған.
Бір қызығы, агробанк құрып, саланы несиелендіру жүйесін түбегейлі өзгерту керек екенін қазіргі Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаров та айтыпты. Бірақ бұл ұсыныс С.Омаровтың министр болмай тұрғанында, Мәжілістің Аграрлық комитетін басқарып тұрған кезінде көтерілді. Осылайша, біз білгенде осымен үш бірдей министр Ауыл шаруашылығы банкі ашылуы керек деген идеяны жақтаған.
Агробанк керек дегенді алға тартатындардың айтар уәжіне құлақ түрсек, бүгінге дейін бөлінген субсидиялар мен дотация қаржысы көзделген мақсатқа жетпей келеді. Бюджеттен ауыл шаруашылығына деп жұмсалған ақшаның тиімді пайдалануын бақылайтын жүйе жоқ. Субсидияны өңірлер бойынша бөлгенде өңірдің ерекшелігі, аграрлық әлеуеті ескерілмейді. Яғни, ақша бар, бірақ оны тиімді жұмсаудың ғылыми негізі мен механизмі жасалмаған. Ақыр соңында инвестициялық мақсатта бюджет қаражатын алған кейбір жобалар жоспардағы қуатына жете алмайды, тіпті пайдалануға берілмей қалғандары да бар.
Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту туралы айтылғанда үнемі көлденең кезігетін мәселе – ақшаның жетпейтіні. Өсімдік шаруашылығына – жабдық пен техника сатып алуға және тыңайтқыш, тұқым, жанармайға ақша жоқ. Ал мал шаруашылығына – асылтұқымды мал сатып алуға, жемшөпке, заманауи технология алуға қаражат жеткіліксіз.
Бір жағынан бұлай деуге де негіз бар. Ресми деректерге сүйенсек, еліміздегі екінші деңгейлі банктердің (ЕДБ) ауыл шаруашылығы саласына бөлген несие көлемі 2011 жылғы 7,5%-дан 2016 жылы 2,5%-ға төмендеп кеткен.
Банктердің ауылға жолағысы жоқ. Себебі агроөнеркәсіп – тәуекелі өте жоғары сала. Оның үстіне, Қазақстан ЕДБ қаржыны заем ретінде сырттан тартып отырғандықтан, ауылға арзан несие бере алмайды, бір. Екіншіден, еліміздегі банк жүйесі жұмысын бастаған кезде республикамыздың ауыл шаруашылығы тұралап, колхоз, совхоздар тарап жатқан кез болатын. О баста өндіріс саласында шикізаттық экспортты қаржыландырып, бірден пайда тауып дағдыланып қалған банктер ауылға қайта қайырылғысы жоқ. Үшіншіден, агроөнеркәсіпке салған ақшаның қайтымы ұзақ. Бір жағынан ЕДБ несиесін өткізетін жер таппай отырмағаны да белгілі. Дәл қазір тұрғындардың тұтыну несиесін айтпағанда, ипотека алушылар мен саудагерлердің несиеге сұранысының өзі-ақ оларды «тойындырып» отырғаны белгілі. Ал мұндай кезде жаңадан құрылатын агробанк арзан несиені қайдан алады? Алатын көзін табар, десе де ол несиені төмен пайызбен ауылға ұсынуға бейіл ме? Банктің қаржылық тәуекелін мемлекет өз мойнына ала ма? Сұрақ көп. Жауап... Айтқандай, шенділер тарапынан Ауыл шаруашылығы банкін құру идеясы айтылған 2009 жылдың өзінде-ақ, сол кездегі Қаржы министрі Болат Жәмішев Қазақстанда агробанк құруға негіз жоқ деп ашық жауап берген. Оның айтуынша, егер құрылатын арнайы банк нарықтың негізгі шарттарымен жұмыс істесе ол да коммерциялық банктердің жүйесімен әрекет ететіні анық. «Ондай жағдайда оның өзге ЕДБ-ден еш айырмашылығы болмайды. Ал егер ол бюджет ақшасын бөліп отыратын қаржы институты секілді жұмыс істесе, ондай институттар бізде жеткілікті» деген Б.Жәмішев.
Жәмішев айтқан пікірдің де жөні бар. Бізде мемлекеттің ауылға бөлген қаржысын басқаратын білдей бір қаржы институты «ҚазАгро» ұлттық холдингі жұмыс істеп келеді.
Әйтсе де, тек ақша бөлумен бұл саланың мәселесі шешілмейтінін уақыт дәлелдеп берді. Бұдан бөлек, нарық заңына емес, мемлекет қаржысына сүйенген компанияның жұмыс нәтижесі де мардымсыз болып шықты. Ауыл шаруашылығы министрлігінің дерегінше, 2015-2018 жылдар аралығында «ҚазАгроның» шығыны 399,1 миллиард теңгеге жеткен. Таяуда өткен Парламент Мәжілісінің пленарлық отырысында палата спикері Нұрлан Нығматулин «ҚазАгро» арқылы ауыл шаруашылығына соңғы бес жылда 500 млрд теңге бөлінгенімен, компанияның шығыны 400 млрд теңгеге жақындап қалғанын сынады. Дегенмен Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаров мәлімдегендей, компанияда ішінара реформа жасалып жатыр. Проблемалы несиелер портфелі 22%-тен 15%-ке төмендейді. Министрдің сөзіне сенсек, дәл қазір «ҚазАгро» құрамындағы 7 еншілес ұйым қысқарып, үшеуге азаяды. Қайта құру мен оңтайландырудың арқасында компания қызметкерлерінің саны мен өзге де шығындардан жылына 2 миллиард теңге үнемдеуге қол жеткізілмек.
Әрине, оның барлығы уақыт еншісіндегі мәселе. Мемлекеттің үлкен көлемдегі қаржысымен жұмыс істесе де, шығынға батып жатқан «ҚазАгроны» «құтқарып» қалғанымызбен, агроөнеркәсіптің қаражат мұқтаждығын жақын арада шеше аламыз ба? Қалай десек те, ауыл шаруашылығы Қазақстан тұрғындарының жартысына жуығының (46%) өмірімен тікелей байланысты сала, одан қалды 200 млн гектардан аса жерді алып жатқан, әлеуеті толық ашылмаған алып өндіріс.
Әлемдік тәжірибеде ауыл шаруашылығын қаржыландырумен мамандандырылған аграрлық банктер айналысады. Алыстан мысал іздемей-ақ, көршіміз Ресей мен Қытайда да агробанк нәтижелі жұмыс істеп жатыр. Ресейдегі Россельхозбанктің 100% акциясы мемлекет иелігінде. Украина мемлекетінде де агроөнеркәсіпті банктер арқылы қаржыландыру жақсы жолға қойылған. Демек, бізге де бюджеттен ауылға бөлінген қаржыға делдалдық етуді қойып, нарық заңына жауап беретін, сауатты қаржы жүйесін жасақтайтын мезгіл жеткен секілді.