Бүгінде қолында төлем карточкасы жоқ адам аз. Деректерге қарасақ, соңғы жылдары айналыстағы төлем карточкаларының саны мен қолма-қол ақшасыз операциялар көлемі жоғары қарқынмен өсуде. Қолма-қол ақшасыз төлем карточкаларын пайдалана отырып есеп айырысу 2 есе өсті. 1 қазандағы жағдай бойынша, эмиссияланған және таратылған төлем карточкаларының саны 30,6 миллион болды. Бұл өткен жылғы көрсеткіштен 43 пайызға жоғары. Демек, кейбір отандастарымыздың қалтасында бір емес, бірнеше төлем карточкасы бары анық.
Оны күнделікті өмірде де байқап жүрміз. Ұлттық банктің Төлем жүйелері департаментінің директоры Ерлан Ашықбековтің айтуынша, осы жылдың 9 айында өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда, төлем карточкаларын пайдалана отырып, қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша аударымдарының жалпы көлемі 2 еседен астам ұлғайып, 8,9 триллион теңгені құрады. Қолма-қол ақшасыз транзакциялардың негізгі үлесі банктің онлайн сервисі арқылы жүргізілді. Бүгінде онлайн сервисте 18 миллионға жуық пайдаланушы тіркелген. Оның 34 пайызы операцияларды тұрақты түрде жүргізеді. Күн сайын онлайн сервис арқылы 21 миллиард теңгеден астам сомаға 1,3 миллионнан астам операциялар жүргізіледі.
Ал осы жылдың 9 айында электронды ақша аудару жүйелері арқылы 443,5 миллиард теңге сомаға 117 миллион транзакция жасалды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жүргізілген операциялар саны 25 пайызға артты. «Бұл көрсеткіштерге жеке тұлғалар арасындағы аударым операциялары және заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің пайдасына тауарлар мен қызметтерге ақы төлеу кіреді» дейді Ерлан Ашықбеков.
Қазіргі таңда ел нарығында 22 электронды ақша жүйесі жұмыс істейді. Олардың эмитенттері – 10 банк пен «Қазпошта». Биыл 5 жаңа электронды ақша жүйесі жұмыс істей бастады. Олар Senim, AlmaPay, Onay Pay, Onе Click және «ҚазЕвроМобайл». Электронды ақша интернет-коммерцияға, коммуналдық қызметтерге, ұялы байланысқа, несиені өтеуге және тағы басқа да қажеттіліктерге ақы төлеу үшін пайдаланылады.
Аталған ұйымдар VISA International, MasterCard Worldwide, UnionPay International, American Express International және Diners Club International халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын шығарып, таратумен айналысады. Бұдан басқа, Қазақстан банктері «Қазақстан Халық Банкі» АҚ Altyn Card, «Ситибанк Қазақстан» АҚ Ситибанк Қазақстан жергілікті карточкасын және Kaspi Bank АҚ Kaspi.kz жергілікті төлем карточкаларын шығарады.
Ел аумағында қолма-қол жасалмайтын операциялардың негізгі үлесі POS-терминал арқылы жүргізіледі. Қазіргі таңда ең кең тарағаны америкалық төлем жүйесі. Әлемде мыңдаған банктер мен қаржы ұйымдары осы төлем жүйесіне тәуелді. Тұрғындардың банкомат карточкасына жалақы осы жүйе арқылы аударылады. Отандастарымыздың басым бөлігі Американың Visa немесе Mastercard трансұлттық төлем жүйелерінің карточкаларын пайдалануды жөн көреді. Өйткені бұл карточкалар қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға өте қолайлы. Осы төлем құралдары арқылы қазақстандықтар жыл басынан бері 5,5 триллион теңге сомаға есеп айырысқан. Сандарға сүйенсек, ең танымалы – Visa. Бұл төлем жүйесімен 4,2 триллион теңге айналымға енген. Ал Mastercard-қа 1,3 триллион теңге тиесілі.
ІТ технологияның өмірімізге етене енуі уақытты үнемдеуге, халыққа қызмет көрсетудің сапасын жақсартуға үлкен септігін тигізуде. Мәселен, электронды ақша күннен-күнге танымал болып барады. Интернет-банкинг картаға тапсырыс беруге, балансты тексеруге, банкомат карточкаңызда қанша ақша бар екенін анықтауға, тағы да басқа қызметтерді үйден шықпай-ақ білуге мүмкіндік береді. Қазіргідей уақыт алтынмен тең кезде бұл өте тиімді тәсіл.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға әлемнің барлық елі ынталы. Дегенмен бұл жағынан біреуі ілгері, екіншісі кейін келеді. Скандинавия елдері электронды қызмет көрсетудің өте жедел қарқынмен дамып келе жатқанына нақты үлгі бола алады. Финляндия, Норвегия және Швецияда банктік қызметті интернет алмастырғалы біраз болды. Тіпті, осыдан бірнеше жыл бұрын алдағы уақытта Швецияда банк бөлімшелері жұмысын тоқтатуы мүмкін екені айтылған. Ал тұрғындар қолма-қол есеп айырысуды жылдан-жылға азайтып келеді. Олар онлайн төлемге әлдеқашан көшіп кеткен. Осыдан бірнеше жыл бұрын-ақ интернетті пайдалану 98 пайызға жеткен. Бұл – Еуропа елдерінің ішіндегі ең жоғары көрсеткіш. Мәселен, Швецияның қолма-қол ақшасыз қоғамға келе жатқаны таңғалдырмайды. Шведтердің 60 жасқа дейінгілерінің көбі бүгінде банк бөлімшелеріне бас сұқпайды. Ал 30-ға дейінгілер онда бірде-бір рет болып көрмеген. Жас ұрпақ банк бөлімшелеріне барып, табан тоздырып жүргеннен онлайн қызметті пайдаланғанды жөн көреді.
Осылайша, қолма-қол ақшасыз төлем қағаз ақшаны нарықтан бірте-бірте ығыстырып келеді. Норвегияда бірқатар банктер қолға ақша бермеуге көшкелі біраз болды. Швецияда 2016 жылдың өзінде қолма-қол ақша төлемі бүкіл операциясының 1 пайызын ғана құрағаны бұған нақты дәлел. Дания 2030 жылы тұтас қолма-қол ақшасыз төлемге көшуді жоспарлап отыр.
Төлем карталарын пайдалану бойынша статистиканы бірнеше қырынан салыстырып қарауға тура келеді. Мәселен, Қытайдың Union Pay төлем жүйесі Қытай мен Азиядағы барлық төлем карталарын басып озды. Дегенмен әзірге Mastercard пен Visa танымалдық жағынан өзгелерді маңына жолатар емес. Бұл карталарды әлемнің 200 елінен астамы пайдаланса, Union Pay төлем жүйесін тек 168 ел қолданып отыр.
Кез келген банк карточкасы операциясы төлем жүйесі арқылы іске асады. Олар халықаралық және жергілікті болады. Халықаралық төлем картасын әлемнің кез келген елінде пайдалана алады. Ал жергілікті картаны тек бір ел немесе көршілес бірнеше ел пайдалануы мүмкін.
Қалай дегенмен де Қазақстан әлемдік өркениеттен, дамудан қалып қоймауы тиіс. Қолма-қол ақшасыз төлем жүйесін енгізу де соның бір саласы. Бұл жөнінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Қазақстан халқына арнаған тұңғыш «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» Жолдауында айтты. Ол өз Жолдауында «Қолма-қол ақшасыз төлем жүйесін жаппай енгізу керек. Бұл үшін тежеуші фактордың бірі саналатын банктердің жоғары үстеме алымын жою қажет. Сондай-ақ тиісті реттеу ережелеріне сәйкес банктік емес төлем жүйесін белсенді дамыту керек. Бұл сегмент қарапайым әрі тартымды болғанымен, ақша жымқырудың және елімізден капитал шығарудың көзіне айналмауы тиіс. Ұлттық банк осы салаға нақты бақылау орнатуы қажет» деп тапсырған болатын. Қазір екінің бірі пайдаланып жүрген карта ұялы телефон бойынша интернеттегі операциялар саны жедел қарқынмен өсіп келеді. Мәселен, осы жылдың наурыз айында өткен жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 3 есе, ал 2017 жылмен салыстырғанда 7 есе өскен. Демек, алдағы уақытта қолма-қол ақшасыз төлем жүйесі өмірімізге етене ене түспек.