«Ғасыр ұстазы», «Ұлт ұстазы», «Ұлы дала ұстазы», «Алаш ұстазы» және басқа қаптаған медаль, алғысхат сияқты марапат барын білесіз бе? Осындай медаль кеудеңізде жарқырасын десеңіз, оның жолы оп-оңай. Қалтаңызда ақшаңыз болса жеткілікті. Әп-сәтте сатып ала аласыз. «Құда да тыныш, құдағи да тыныш». Сатқан адам «тауарын» өткізгеніне мәз, сатып алған мұғалім медаліне мәз. Осылайша, «марапат» бизнесі қызып тұр деседі.
Республикалық QAZBILIM орталығының директоры Аятжан Ахметжанұлы «Ұстаздан ұят кетсе, ұлтта ар болмайды. Өз басым «Ғасыр ұстазы», «Ұлт ұстазы», «Алаш ұстазы», «Ұлы дала ұстазы» деген медальдарды сатып алу түгілі сыйлыққа берсе де, тағуға намыстанар едім.
Ұлт ұстазы деген атты тек Ахмет Байтұрсынұлына қолданып жүрміз. Ал олар істеген тірліктің жүзден бірін тындырмай, сол деңгейдегі атақты медаль етіп, сатып алып тағу – ұятсыздықтың шыңы» деп күйінеді.
Медаль, алғысхат сатып алу сәнге айналды. Жақында ауылдағы мектепте мұғалім болып жұмыс істейтін танысым хабарласты. Категориясын көтеру үшін алғысхат керек болып жатыр екен. «Таныстарың көп қой. Бір алғысхат сатып әперші» дейді. О заман да бұ заман, алғысхатты сатып алғанды кім көрген? «Мұғалімдік беделің мықты болса, атақ-даңқ өзі келеді» деп жұбатып қойдым. Сөйтсем, «алғысхат пен медальдің» айналасында сауда көрігі қызып тұр екен. Мұны кім білген десейші?!.
Бәсеке болатындай жөні бар. Мұғалімнің алғысхат, медалі көбейсе, категориясы да артады. Яғни, жалақысына үстемақы қосылады. Сол үшін әр мұғалім «жеңіл» жолмен болса да, «марапат» сатып алуға ұмтылады. Марапаттың да түр-түрі бар. Алғысхат сатып алудың бағасы тіпті арзан. Ары кеткенде – мың теңге. Сондай алғысхат сатып жүрген жанның телефонын тауып алып, «мұғалім» болып, саудаласып көрдік.
«Аттестация, категорияға алып жатыр. Ешқандай шағым болған жоқ. Кез келген пәннен бар. Интернет сайтына өзім материал жариялап, дәл осындай үлгіде грамоталар алып беремін. Материалдың бәрін өзім жариялаймын. Сізге дайын грамотаны жариялаған материалмен бірге жіберемін. Материал «кмж» сабақ жоспары түрінде кетеді. Электронды түрде почтаңызға жіберіледі» дейді.
Педагогикалық журнал шығарып жүрген тағы бір жігітке қоңырау шалдық. «Журналдың бір жылдық жазылу құны –Қоғам белсендісі, тарих пәнінің мұғалімі Өмір Шыныбекұлы: «Тамыр-таныс жағалап, ақша беріп, әлгі алғысхат, тіпті Алтынсарин медалін сатып алуға болады» деген қауесет желдей есіп тұр ғой. Оның үстіне, әлдебір қоғамдық қорлар мерекелік медаль сатумен айналысады. Былтыр «Қазақстанның құрметті азаматы» деген атақ туралы әңгіме шықты. Ұмытпасам, 1,5 млн теңге төлеп алуға болады десті. Осыдан кейін марапаттан құн қалмайтыны бесенеден белгілі. Ал мұғалімдер үшін әрбір марапат – болашақ жалақыға қосылатын ақша. Яғни, категория көтерерде марапаттарыңның көшірмесін тапсыруың керек. Кейбіреулер сол сатып алған марапаттарының күшімен санатын көтеріп алады. Бұл – салық төлеушінің ақшасын ұрлау» дейді.6 000 теңге. Бір жылға жаздыртып алсаңыз, екі мақаланы тегін шығаруға мүмкіндігіңіз бар. Әрі сізге жазылушы ретінде диплом беріледі» дейді. «Ол дипломның мұғалімге тигізер пайдасы бар ма?» деген сауалымызға: «Категория үшін қажет болады» деп жауап қайтарды.
Санатын көтеру үшін кей мұғалімге «атақты» сатып алуға тура келеді. Аятжан Ахметжанұлы «Ғасыр ұстазы – 13 мың, Алаш ұстазы – 10 мың, Ұлт ұстазы – 5 мың теңге тұратынын» жазыпты. Былай қарасаңыз, қатты қымбат та емес. 15 медаль сатса, 150 мың теңге пайда түсіп тұр.
Қазақстанның Еңбек Ері Аягүл Миразова: «Мұғалім аттестациядан өткенде, категория көтерерде мұндай «арзан» марапаттар есептелмеу керек деп ойлаймын. Ал кейбір қоғамдық ұйымдар еңбегін бағалап, дәріптеп жатса, онда неге бас тартады? Олардың заңды қағазы бар. Яғни, бұл сатып алу деген сөз емес. Білім және ғылым министрлігі онсыз да мұғалімдерді құрметтеп, лайықты бағасын беріп жүр. Бұрынғыдай емес, қазір мұғалімнің де беделін көтеру жайы жиі қозғалады. Мұғалімді Үкімет құрметтеп, лайықты атағын беріп жатса, несі айып?! Ал мынадай «бизнес» түріне айналдырып алған марапаттар туралы естімеппін. Өзім ондай «марапат» алып көрмеппін» дейді.
Мұғалімнің бәрі марапатқа сатылмайды. Бес саусақ бірдей емес. Өз кәсібіне адал, жанкешті мұғалім де жетерлік. Барлығына бірдей кінә артуға тағы болмас. «Мұғалім мәртебесі» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Мейіржан Темірбек: «Ондай мұғалімдер де бар. Бірақ қазір министрлік бұған қатаң талап қойып жатыр. Әрине, медальді сатып алған дұрыс емес. «Ұлы дала ұстазы» деген сияқты құрып алады да, жарнасын төлетіп, медаль бере береді. Өз басым мұндай оңай жолмен келетін атаққа құмар емеспін» дейді.
Мұғалім атақ қуса, жалғандыққа құмартса, шәкіртінің күйі не болмақ? Қоғам белсенділерін алаңдатып отырған мәселе – осы. Осылайша, ұлтты тәрбиелейтін ортаны атаққұмарлыққа итермелеп отырған жоқпыз ба?
Жалпы, мұғалімдердің деңгейін көтермелеу үшін берілетін ұлттық марапат жетерлік. Білім және ғылым министрлігінің ведомстволық көтермелеу жүйесі бойынша «Білім туралы» заңында салалық наградалармен марапаттаудың негіздемелері түйінделген. Оның өз тәртібі бар. Арнайы бекітілген «Ы.Алтынсарин», «Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» «Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісі сияқты марапаттары, министрліктің «Құрмет грамотасы», «Алғысхаты» беріледі. Мұның бәрі заңмен бекітілген. Әрі бұл марапаттарға ие болған үздік мұғалімдер де бар.
Әрине, мемлекеттік деңгейде берілген төсбелгінің жөні бөлек. Ол жолшыбай беріліп жүрген арзан «сөлкебай» емес. Бұл мұғалімнің мәртебесін биіктетеді, мерейін өсіреді. Биікке талпындырады. Істеген ісіне қарай құрметтеледі. Оның өзінде, 40 жылдай еңбек өтілі бар, ұзақ жыл бала тәрбиелеуге еңбегі сіңген ұлт ұстаздары ғана бұл марапатқа лайық бола алады. Ал мектеп табалдырығын кеше аттай салып, бүгін марапатқа ұмтылатындардың деңгейін осыдан-ақ бағамдай беріңіз. Мұғалім мәртебесін арттыру туралы жиі мәселе көтеріп жүрміз. Оның беделін кейде осындай «арзанқол» дүниелер де төмендететінін ұмытпайық. «Ұлт ұстазына» лайық болу үшін де лайық еңбек ету керек. Оңай олжаның құны болмайды. Кеудеге таққан құр сылдырлақпен «беделімізді» арттырамыз деп, қателесіп жүрген жоқпыз ба осы?
Абай хакім: «Арсыз болмай, атақ жоқ.
Алдамшы болмай, бақ қайда?» дейді. Біздің бүгінгі күйіміз тура осы сөзбен пара-пар болып тұр. Өнер әлсіреген кезде дүмбілездердің көбейетіні секілді, «Ұлт ұстазы» атанған Ахаңдар салған сара жолдан ауытқып, оңай олжа, арзан атаққа құмартып, арсыздыққа бет алып бара жатқан көштің бетін бүгін бері бұрмасақ, ертең кеш болады.
Г.ТҰРҒАНБАЙ