Білім және ғылым вице-министрі Фатима Жақыпова биік лауазымынан босатылды. Парламент мінберінен «жоғары білім жүйесін және ғылыми қауымдастықты масқарадан құтқаруды» сұраған сенаторлар қанағаттануына болады. «Биліктегілер жалған диссертациямен ғалым атана береді» деп санайтын қоғам өкілдері талап еткен әділдік те қалпына келгендей. Шынында, бәрі осынша қарапайым ба? Шындықта да шырғалаң болады.
«Үкімет қаулысымен Фатима Жақыпова берген өтінішіне сәйкес Қазақстанның білім және ғылым вице-министрі қызметінен босатылды» деп хабарлады Премьер-Министрдің баспасөз қызметі. Осылайша, «плагиат-жанжалға» нүкте қойылғандай. Тек «Өзгенің еңбегін ұрлаған шенеунікке өз бетімен жұмыстан кетуіне жол беруге бола ма? Мемлекеттік қызметтен масқаралап, желкелей қуу керек еді» деп өкінген азаматтарда ғана қыжыл қалса керек.
Мәселен, қазақстандық мамандар да, қоғам да ұлық тұтатын ресейлік «Антиплагиат» жүйесінің кінәраты жоқ емес: ол диссертациядағы сілтемесі нақты берілген заңды цитаталарды да «жиендікке» жатқызады. Ал оның орнына сөздерді синонимімен ауыстыра салғандар құтылып кетеді.
Демек, антиплагиатқа тексеруді компьютерлік бағдарлама емес, білікті ғалымдар қолдарына қалам мен құжаттарды ала отырып, салыстыра талдап шықса жөн. Алайда әңгіме қолында ғылым саласының билік бишігі бар лауазымды тұлға туралы болып отырғанда, кез келген ғалымның адалдығына қоғам бәрібір күмән келтіреді.
Аласталғанның ақталғаны ауыр
Бұрынғы вице-министрді аяйтындар да, адалдығына сенетіндер де жетерлік. Ф.Жақыпованың Facebook-тегі парақшасында жүз елудей адам оны қолдап, пікір қалдырыпты. Олардың кейбірі Жақыпова ханым жүйеде жүргізген реформасы үшін кертартпа күштерге ұнамай қалды деп пайымдайды.
БҒМ басшылығының экс-өкілі де өзін сол бұрынғыдай «кінәсіз» санайды және төл докторлық диссертациясын «өзгенің еңбегінен ұрлаған» дейтіндермен идеологиялық күресін жалғастыруда. Сонда дәйектемелері қандай?
– Әлеуметтік желілерде менің жұмысым бойынша екі компанияның есебі ұсынылған. Оның ішінде ресейлік «Антиплагиатты» 1 100 ұйым пайдаланады және оның деректер базасы 500 миллион ақпарат көзін қамтиды. Польшаның Plagiat.pl ұйымы 300 университетте қолданылады, деректер базасына 50 миллион жұмыс кіреді. Компьютерлік тексеріс нәтижесі бойынша қорытынды жасау дұрыс емес. Себебі тіпті есептің өзінде: «Коэффициенттердің жоғарғы мәні плагиатты білдірмейді» деп атап көрсетілген. Соған қарамастан, жалпы санды негізге алған жекелеген адамдар «плагиаттың» барлығы туралы тұжырым жасады және жұртшылықты жаңылыстырды, – деп ренжиді Білім және ғылым министрінің бұрынғы орынбасары.
Ол 150 елдің 15 мың университетінде орнатылған, 30 тілдегі 2 миллиард көзден тұратын Turnitin халықаралық жүйесінің қызметіне де жүгінгенін айтады. Өйткені 2019 жылы Білім және ғылым министрлігі Turnitin-ге жазылуды рәсімдегендіктен, бұл тегінге түсті. Бұл жүйе Жақыпова ханымның ғылыми еңбегінің өзгемен ұқсастығы, заңды сілтемесі берілгендерін қоса алғанда, 13%-ды құрайтынын анықтапты.
Мардымсыз болса да, ұрлықтың аты – ұрлық. Тұтас вагон толы көмірден бірер қапшық отын алып кетсе, ол ұрлық болып саналмай ма? Қалай болғанда, билікте мансап сатысымен өрлеймін деген адамның әр ісі кіршіксіз таза болғаны жөн. Әйтпесе, кез келген дақ жұртшылық алдында бадырайып көрініп қалады.
– 2019 жылдың сәуірінде жоғары білім мен ғылымға жетекшілік ететін вице-министр болып тағайындалғалы бері ашықтық пен жариялылықты қамтамасыз ету бойынша шараларды қолға алдым. Ғылыми жобаларды қаржыландыру туралы шешім қабылдайтын ұлттық ғылыми кеңестер жаңа форматқа көшірілді: кеңес мүшелеріне талаптар түбегейлі арттырылды, ашық дауыс беру енгізілді. Кеңес отырыстары енді бейнежазбаға жазылады және онлайн трансляцияланады. Ал экономикалық сараптаманың енгізілуі бюджеті негізсіз қымбат жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік бермейді. Ғылымның экономикаға шынайы үлесін бағалау әдістемесінің жобасы әзірленді. Осының барлығы ғалымдарға салмақты сын-тегеурін. Сондықтан кейбір ғалымдар мен ЖОО қызметкерлері өз жобаларының қаржыландырудан қағылатынына қауіптенеді, – деп тұспалдайды Фатима Жақыпова.
Даудың кілті – кінәрат
Әр дауласқан жақ бір-бірінің кінәраты мен кемшілігін іздейді. «Шығармашылық ұрлыққа» қатысты айыптаулар басталғанда екі жақтың да олқы соғып тұратын тұстары болады. Мысалы, кез келген антиплагиат жүйесі жүз пайыз адал бола алмайды.
Ал қолмен тексерудің нәтижесіне адами фактормен ілесе жүретін жемқорлық, алалау, үстірт көзқарас, мұқият болмау секілді кеселдер кері ықпал етуі мүмкін.
Компьютерлік тексеру диссертация мәтінін ғылыми жұмыстар базасымен өзара тек механикалық салыстыруға ғана құрылады. Яғни, сөз тіркестері мен сөйлемдердің қайталануын іздейді. Салдарынан тіпті өзге ғылыми еңбекке сілтемелері бар дұрыс үзінділер де «жиендік» жасау болып танылады. Қарапайым тілмен айтқанда, қандай да бір ұлы ақын-жазушы туралы диссертация дәл сол тұлғаға арналған, бірақ ертерек жазылған ғылыми жұмыстардың плагиаты деп ұғынылуы ғажап емес. Себебі барлығында сол классиктің шығармаларынан үзінді келтіріледі.
Антиплагиат жүйелерінің олқылығын жақсы білетіндер оның айналасында шағын бизнестерін құрып алды. Мәселен, өз мәтінінің даралығы (оригинальность) пайызын арттырғысы келетіндер «жұмыстар тюнингі» қызметіне жүгінеді.
Ай-ти саласының маманы Юрий Чехович бұрындары өзгенің жұмысын заңсыз әрі жазасыз меншіктеуге ұмтылатындар антиплагиат жүйесін айналып өтудің түрлі айла-шарғыларын қолданғанын айтады. Айталық, кириллица қарпін латын графикасымен жазады: эр орнына пи (Р), тэ орнына ти (Т), у орнына уай (У) сияқты. Немесе қаріпті санмен өзгертеді: О орнына нөл (0) қояды.
Тағы бір әдіс сөйлемдердің не жекелеген сөздердің орнын ауыстырумен байланысты болды. Бұдан бөлек, тыныс белгілерін өзгерту амалы да қолданылған.
– Қазіргі уақытта шығармашылық ұрлықты анықтайтын бағдарлама мұндай манипуляциялардың көпшілігінен жоғары деңгейде қорғалған және қулықты тез табады. Цитаталар мен сілтемелерді ұрлық көзі деп анықтайды. Мұндай қателікке ұрынбау үшін заманауи университеттік бағдарламалар тырнақшаға алынған үзінділерді плагиатқа жатқызбайды. Алайда бұл мәтіннің бірегейлігін арттырғысы келетіндердің тырнақшаны кең пайдалануына соқтыруы ықтимал. Үшіншіден, жүйе жұмысында техникалық ақаулар болып тұрады. Салдарынан жалғыз бір мәтінге қатысты әр кезде әртүрлі қорытынды беруі мүмкін. Сөйтіп, адам ешкімнен көшірмей, өзі жазса да, бағдарлама әлдебір ұқсастықтар тауып, плагиат ретінде тануы ғажап емес, – дейді сарапшы.
Ол кейбір кілтипандарға қарамастан, антиплагиат – шығармашылық қарақшылықпен күресте көмектесетін бірден бір құрал екеніне сенімді.
Саясаткерді күйретер қару
Әлеуметтік желілер еркіндік берген, еркін мінбер ұсынған қазіргі заманда өзгенің жұмысына «жиендік» жасады деп кінәлау – белгілі саясаткерлер мен лауазымды шенеуніктердің мансабын құртып, беделін бүлдірудің басты бір қаруы.
Екі жылдай бұрын көрші Ресейде елдің жоғарғы басшылығына кіретін адамдардың – мәдениет министрі Владимир Мединскийдің, МемДума спикерінің орынбасары Игорь Лебедевтің, есеп палатасының басшысы Татьяна Голикованың, сондай-ақ балалар омбудсмені Павел Астаховтың, МемДуманың 50 депутатының, 64 ректордың диссертацияларынан жаппай плагиат табыла бастады. Кейбірі, шынымен, расталды. Біразы бар ресурсын жұмылдырып, ақталды. Бірақ оларға қатысты қоғам көңілінде кірбің, газеттер бетінде – әшкерелеуші мақалалар қалды.
Өткен жылы Чехия үкіметінің бірден үш мүшесі – еңбек министрі Петр Крчал, әділет министрі Татьяна Мала және қорғаныс министрі Лубомир Метнар жоғарғы оқу орындарында дипломдық жұмыс жазу кезінде шығармашылық қателері анықталып, бәрі отставкаға кетті.
Түйін:
Қазіргі уақытта белгілі адамдардың жоғары оқу орнын бітіру, ғылыми атақ алу кезінде жазған жұмыстарынан «жиендік» жасау белгілерін іздеумен әділқұмар азаматтар, жекелеген энтузиастар немесе өз мүддесін діттеген күштер айналысады. Ал жоғары технологиялардың шарықтап дамуымен бірге болашақта плагиатқа қарсы күреске жасанды зерде қосылады деп күтілуде. Бұл «жиендік» жасауға жол бермейді деген ойдамыз.
Елдос СЕНБАЙ