Жоғары оқу орнын бітірген жас бірден мамандығына сәйкес жұмыс табуы қиын. Жұмыс берушілердің көбі өз қарамағына тәжірибелі мамандарды тартқысы келеді. Сол себепті мемлекеттік грант бойынша Үкімет қаржысына білім алып, сол білімін кәдеге жарата алмаған талай жас нәпақасын басқа саладан тауып, тіпті өзі оқып маманданған салаға қайта оралмаған жағдайлар жиі кездеседі.
Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында осыдан он жыл бұрын «Дипломмен ауылға» бағдарламасы іске асырыла бастады. Бағдарлама шеңберінде білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет және спорт, ветеринария мамандықтары бойынша ЖОО-ны тамамдаған жастарға мемлекет ауылды жерлерде жұмыс ұсынып, сәйкесінше әлеуметтік қолдау көрсетеді. Енді олардың қатарына мемлекеттік қызметкерлер де қосылмақ. Себебі Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленовтің айтуынша, ауылды жерлерде жұмыс істейтін мамандар тапшы. «Ауылда кадр жетіспеушілігін шешу үшін мемлекеттік қызметшілерді «Дипломмен ауылға» жобасына қосуды ұсынамыз. Барлық ұсыныс біз әзірлеп жатқан заң жобасында қарастырылады», – деді Дәленов.
Ауылды жерлерде кадр жетіспейтіні анық. Жалақысы төмен мемлекеттік қызметке жастар барғысы келмейді. Ресми мәлімет бойынша елімізде 2 мыңнан астам ауылдық округ бар. Онда тұратын халық саны 8 миллионнан асады. Қазір ауылдық әкімдіктерде 450 орын бос тұр. Бұл тек мемлекеттік қызметшілерге арналған орын. Ал жалпы кадр тапшылығы Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында өзекті болып тұр. Кейінгі жылдары халқы тығыз орналасқан оңтүстік өңірдің адамдарын солтүстікке қарай жайғастыру әрекеті де бұл мәселені әлі түбегейлі шеше алмай отыр.
«Дипломмен ауылға» бағдарламасы 2009 жылдан іске аса бастады. Өткен он жылда әжептәуір серпіліс байқалады. Дегенмен жақсы ойластырылған бағдарламаның одан ары іске асуына барынша жұмыс атқарылуы тиіс. Бағдарлама іске аса бастаған осы мерзімде 60 мыңнан астам маман қолдау тапты. Соның ішінде 27 мыңнан астам адам бүгінде ең өзекті болып тұрған баспанаға қол жеткізді. Тұрғын үй алуға 4 миллион теңгеге дейін несие 0,01 пайыздық үстемеақымен беріледі. Оның үстіне ауылға келетін мамандарға 250 мың теңге көлемінде берілетін көтерме жәрдемақысы бар. Біле білгенге, бұл жұмысын жаңа бастаған жас мамандарымызға мемлекет тарапынан көрсетіліп отырған үлкен қолдау.
Қазіргі таңда елімізде 3 миллион 800 мыңнан астам жас бар. Бұл – жалпы халық санының 21 пайызы. Демек халқымыздың бестен бірінен астамын жастар құрайды. Халқының басым бөлігі зейнет жасындағы еуропалықтарға қарағанда, бұл – қуанарлық жағдай. Демек біз өсіп келеміз. Жас бар жерде құлшыныс, өсім, келешек бар. Өкініштісі, осы жастардың 81 мыңнан астамы жұмыссыз жүр. Рас, бұл – ресми дерек. Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дәурен Абаев Мәжілісте өткен үкімет сағатында осындай дерек келтірді. Оның айтуынша, 2019 жылдың екінші тоқсанында жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 3,7 пайызды немесе 81 мың адамды құрады. Жұмыспен қамтылған 2 миллионнан аса жастың арасында 77 пайызы – жалдамалы қызметкерлер. Оның ішінде 388 мыңы – сауда саласында, 253 мыңы – ауыл шаруашылығында, 239 мыңы – білім саласында, 218 мыңы өнеркәсіп нысандарында еңбек етеді. Ал қалған 23 пайызы – өзін-өзі жұмыспен қамтығандар.
Қоғамның ең белсенді тобы болып саналатын жастар арасында жұмыссыздықтың белең алуы – қуанарлық жағдай емес. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін «Дипломмен ауылға» бағдарламасымен қоса «Жас кәсіпкер», «Жас маман» сияқты жобалар да іске асырылып келеді.
Жоғарыда айтып өткен жастардың жартысына жуығы, анығы 43,5 пайызы ауылды жерлерде тұрады. Ауыл жастарының басты мәселесі – жұмыссыздық. Оның үстіне қазіргідей жаһандану заманында жастардың қалаға қарай ұмтылуы заңдылық. Жастарымыздың көзі ашық. Олар да өзге қатар-құрбылары сияқты үлкен ортада жүріп, заманауи жетістіктерді пайдаланғысы келеді. Бәрін көріп-біле тұра «Ата-бабамыз мал баққан» деп, оларды малдың соңына салып қоя алмайсың. Сондықтан да олардың қалаға қарай ағылуы бір бізде емес, бүкіл әлемде болып жатқан құбылыс. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Жастар және отбасы жөніндегі комитет төрағасы Мадияр Қожахметов өз жұмыс тәжірибесінде көптеген жастың өзі туып-өскен ауылына оптимистік көзқараспен қарайтынын және олардың 70 пайызы болашағын өз ауылдарымен байланыстырғысы келетінін айтады. Оларды алаңдатып отырған – жұмыспен қамту мәселесі. Спикер қазіргі таңда «Дипломмен ауылға» бағдарламасынан тыс та жұмысқа орналасудың мүмкіндігі көбейіп келе жатқанын тілге тиек етті. Мәселен, Enbek.kz. электронды еңбек биржасы. Күн сайын республика бойынша бос жұмыс орындары жарияланып тұрады. Порталда қалаған мамандығыңыз бойынша жұмыс табу үшін арнайы тест тапсыруға болады.
«Дипломмен ауылға» бағдарламасы бойынша мамандарға берілетін бір реттік жәрдемақының мөлшері осы күнге дейін 70 айлық есептік көрсеткішке тең болатын. Енді оның көлемі 100 айлық есептік көрсеткішке дейін ұлғайтылды. Бұл – 252 мың теңге көлеміндегі қаражат. «Сананы тұрмыс билейді» деген қағиданы еске алсақ, тұрақты жұмысы бар, өте төмен пайыздық үстемеақымен тұрғын үй, 100 АЕК тең біржолғы жәрдемақыға ие болған жас маман біраз еңсесін тіктеп, шаруасын дөңгелетіп алуға мүмкіндік алып отыр. Бұл кейінгі жылдары статистикасына көз жүгіртсең, төбе шашың тік тұратын жастар арасындағы ажырасу мәселесіне де біраз тосқауыл болар деген де үміт бар. Себебі жастар арасында осындай келеңсіздіктің белең алуына жұмыссыздық пен әлеуметтік ахуалдың төмендігі де кері әсер етіп отырғаны ақиқат.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке келер жылдан бастап «Дипломмен ауылға» бағдарламасын қаржыландыруды 20 миллиард теңгеге жеткізуді тапсырды. Бұрын бұл салаға жылына 14 миллиард теңге бөлініп келген. Сондықтан талай жастың қанатының қатайып, өмірде өз орнын ойып тұрып табуға осы бағдарламаның ықпалы алдағы уақытта да зор болмақ.