Ұрпақ алдындағы аманатты аттап, ар-ұятты ұмыт қалдырғандарға қазіргінің заңы да қауқарсыз болып отыр. Өкінішке қарай, бүгінгінің безбүйрек әкелері мен жауапкершіліктен жұрдай аналары баланың ақысын бермеу үшін сан түрлі айла табудан амал қалдырмайды. Тіпті, қашқын ата-аналарды жауапкершілікке тартқызып, түрмеге тоғытатын соңғы түзетулердің өзі де оларды жүгендей алмай келеді.
Соңғы жылдары елімізде «қашқын» ата-ананың қарызы 14 миллиард теңгеге жеткен. Айталық, қазір 16 мың қазақстандықтың елден шығуына тыйым салынып, екі мыңнан астам адам іздеуде жүр. Олардың қатарында әйелдер де бар. Бірі перзенті алдындағы борышын өтемеу үшін жалақысын жасырса, енді бірі баласынан бас тартып, жауапкершіліктен жалтарады.
Қашқын «әке» жеткізбей жүр
Әділет министрлігінің мәліметіне сүйенсек, елімізде 80 мыңнан астам алимент алушы бар. Оның көпшілігі – әйелдер. Бүгінде осы жалғызбасты аналар әр есікті жағалап, алимент өндіре алмай, аяқтан таусылуға мәжбүр. Соның өзінде баласы алдындағы берешекті міндетсінетіндер көбейген. Осыдан он жыл бұрын күйеуімен заңды түрде ажырасқан астаналық тұрғын Әлия Сүлейменова баланың қаржылық шығындарын өзі жауып келеді. Себебі бұрынғы күйеуі баласы алдындағы қарызды өз еркімен бергісі жоқ.
Астана қаласының тұрғыны Ұлбосын да – ұлының әкесінен жылдар бойы алимент өндірте алмай сандалғандардың бірі.
«Шыны керек, бұрынғы күйеуімді 2014 жылдан 2021 жылға дейін алимент өндіріп алу үшін қудалаймын деп шаршадым. Қызықтың көкесі сол, шаруашылық қожайыны қайын атам күйеуімнің жағдайы жоқ екенін, алатын жалақысы мардымсыз екенін айтып қол қойған қағазын ұсынған. Ол жерде бұрынғы күйеуімнің шаруашылықта қарапайым малшы болып істейтінін және айлығы қыста 30 мың, жазда 50 мың деп ұялмай жазып берген. Шаруашылық иесі – ұлымның атасы қағаздың астына қол қойыпты. 2021 жылға дейін өз еркімен бірде-бір рет алимент төлеген емес. Негізі тұрғылықты жердегі сот орындаушылары бұрынғы күйеуімнің тұрмыс жағдайы жақсы екенін біледі. Соның өзінде сот орындаушыларын соңынан жүгіртіп жүріп, құжатта көрсетілген ең аз жалақы негізінде есептеп, 5000 теңгені жүз бөліп беріп келді. Артынан жүгіріп шаршағандықтан, 2021 жылы алимент өндіруден өз еркіммен бас тарттым. Заң әлсіз болған соң оның қулығына құрық байлау мүмкін болмай кетті», – дейді ол.
Айтуынша, осы жылдардың ішінде жергілікті жердің әкімдігіне де жағдайды айтып, сот табалдырығын да сан тоздырған. Бірақ сот шешімін орындатуға келгенде жеке сот орындаушылары енжарлық танытады екен. Өйткені сот орындаушылары өз жерлестері болғандықтан, түбіне дейін жеткізбейтінін айтқан Ұлбосын: «Қарызды уақытында қайтармауының себебін бұрынғы күйеуім «алимент төлейтінімді білмей қалыппын» деп түсіндірген. Кейін «қарапайым малшымын, жағдайым жоқ» деп өз қолымен түсініктеме жазыпты» деп отыр. Сол үшін де алимент өндірудің әлегін бір кісідей білетін Ұлбосын қазір баласының жалғыз асыраушысы өзі болып отыр.
Ал алматылық Мерекенің бұрынғы күйеуі 16 жыл бойы туған қызына бір тиын да бермеген. Алимент өндірту үшін ол да әкімдік пен соттың есігін күзетіп, сот орындаушыларының соңынан қуып шаршапты.
«Қызым жасқа толмай жатып алимент өндірту туралы талап-арызымды сот қанағаттандырғанымен, шешімді орындату мүмкін болмады. Осы уақытқа дейін бармаған жерім, баспаған тауым қалмады. Құзырлы орындардың соңынан жүгіріп жүргенде жүйкем де жұқарып, қалтам да тесілді», – дейді ол.
Баласының алдындағы борышын өтеуден жалтарған қашқын «әке» әлі күнге дейін жалақысын жасырып, өзін жұмыссыз ретінде көрсетіп келеді екен.
Алиментпен ешкім айналысқысы жоқ
Бүгінде сот орындаушыларының өндірісінде 305 мыңға жуық атқарушылық құжат жатыр. Өңірлер бөлінісіне салсақ, Астана мен Алматыда борышкер көп. Әділет министрлігі басқармасының бас сарапшысы Мәдина Мұхашеваның айтуынша, сот орындаушылары қолдан келгендерін аянып қалмайды. Олар заңға сәйкес, барлық құжаттарды қарап, қажет болса мемлекеттік кірістер органдарымен бірге жұмыс істейді. Яғни борышкердің барлық салық аударымдарын көтеріп, басынан аяғына дейін толық тексеретін көрінеді. Алайда адвокаттар алимент төлеушілер төлем мөлшерін азайту үшін нақты кірістерін әдейі төмендететін кездер жиі кездеседі екен. Мәселен, кейбіреулер заңдағы олқылықтарды айналып өтіп, борышын өтемеудің әртүрлі тәсілдерін қолдануға құмар. Мүлік пен бизнесті басқа адамдарның атына қайта жаздырып, жалақысы төмен жұмысқа орналасқанын айтып ақталып жатады.
Адвокат Илья Луневтің сөзінше, көбінесе сот орындаушылары алиментпен айналысқысы келмейді. Өйткені алимент туралы атқарушылық іс жүргізу мемлекеттен төленеді және аз мөлшерде бөлінеді. Сондықтан сот орындаушылары мардымсыз тиын-тебен үшін табаннан таусылып, борышкердің соңынан қууға құлшыныс танытқысы келмейді. Оның орнына осы уақыт ішінде сот орындаушысы қомақты соманы өндіріп алу туралы сот актісін орындап, банк пен заңды тұлғалардың миллиондаған, тіпті миллиардтаған қаражатын қайтартып, үлкен табысқа қол жеткізе алатынын жақсы біледі.
Сондай-ақ заңгер қолданыстағы заң тіпті жұмыссыздарға алимент төлеуге міндеттейтінін айтып отыр. Бұл бойынша борышкер қоғамдық жұмыстарға тартылады. Тіпті мүмкін болмаса екі жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Оған сәйкес, борышкерге қылмыстық іс қозғату үшін үш ай алимент өтемей жүргені туралы құжат болса жеткілікті.
Ажыраспаса да алимент өндіруге құқылы
Былтыр ғана соттар жүзден астам қазақстандықты қылмыстық жауапкершілікке тартқан. Бұл туралы жуырда Астана қаласы бойынша жеке сот орындаушыларының өңірлік палатасының басшысы Саламат Әділбекұлы жеткізіпті. Оның сөзінше, егер борышкер бір жыл бұрын айына 500 мың теңге табыс таба тұрып, бірақ табысы туралы анықтамасында 70 мың теңге алатынын көрсетсе, күмән тудырады. Бұдан кейін сот орындаушылары борышкердің мәліметтерін тексеруге бастамашы болуға құқылы. «Біз шоттарды тексереміз, шығыстарға қараймыз. Егер алимент төлеуші тұрғын үйді жалға алу ақысын төлей алатын мүмкіндігі болса, несиесін өтесе, күніне 10-20 мың теңге жұмсаса, демек ол өзінің нақты табысын жасырады деген күдік туындайды. Мұндай жағдайда біз ақпарат жинаймыз және ұсынысты ішкі істер органдарына жібереміз. Жеткілікті негіздер болған жағдайда оған қылмыстық іс қозғалуы мүмкін. Ажырасқаннан кейін ғана алимент алуға өтініш беруге болмайды, егер ерлі-зайыптылардың бірі баланы асырағысы келмесе, екіншісі төлемдерді, тіпті некеде болса да, рәсімдей алады. Бұл заңда көзделген», – дейді ол.
Заңға сәйкес, егер ажырасқаннан кейін ерлі-зайыптылар арасында алиментті төлеу тәртібі және мөлшері туралы келісім қарастырылса, онда іс-жүзінде төлем келісімге сай келуі керек. Алайда ата-ананың бірі алимент төлеуден бас тартса, онда ол ата-ана құқығынан айырылады. Бірақ бұл алимент төлеуден босатылады деген сөз емес. Алимент төлемеген қашқын ата-ананың үстінен ары қарай қылмыстық жауапкершілік қарастырылып, жеке шоттары бұғатталуы мүмкін. Сол үшін заңгерлер алимент уақытында төленбесе сотқа және сот орындаушыларына шағымдану керектігін алға тартады. Ал алимент өндіруге құлықсыздық танытқан жағдайда сот орындаушысын ауыстыруға болады екен. Бұл ғана емес, сот орындаушысының қалай жұмыс істеп отырғанын тексеру үшін өтініш толтырып, әрбір атқарған жұмыстарын электрондық почта арқылы бақылауға да мүмкіндік берілген. Егер бұл өтінішке 3 рет әрекетсіздік танытса, арызданушы сот арқылы сот орындаушының лицензиясынан айыруға рұқсат етілген.
Біздегі заңда арызданушының мүддесі бірінші орынға қойылған. Алайда әлгінде айтылғандай, борышкерлерге баптардың өзін айналып өтетін мүмкіндік те молынан қарастырылған. Оның үстіне, бір балаға ең төменгі алимент мөлшері – 20 мыңға да жетпейтін қаражат. Бұл қымбатшылық қос бүйірден қысқан қазіргі нарықтың заманында баланың ішер асына да жетпейді. Сондықтан аналар алимент өндірем деп әлекке түсіп, екі есе шығындалғанша, баласының жалғыз асыраушысы болуға амалсыздан бел буады...
Жадыра МҮСІЛІМ