23 қараша күні Сенат отырысынан кейін өткен брифингте Премьер елден шығарылған және заңсыз иеленген тұлғалардың активтерін қайтару жөніндегі жұмыс туралы баяндады.
Премьер-Министрдің айтуынша, активтерді қайтару жұмысы заңға сәйкес жүріп жатыр. «Бұл қадамдар Мемлекет басшысы жүргізіп жатқан реформа аясында жалғасып жатыр. Бүгінде шамамен 1 трлн теңгенің активтері қайтарылды. Оның ішінде шамамен 600 млрд доллары шетелден қайтарылып отыр. Бұл жұмыс жалғасуда», – деді ол.
Сонымен, сыртқа шығарылған қаржының нақты саны қанша? Әдетте әлемдік нарықта заңсыз айналымда жүрген, болмаса офшорларда орын тапқан активтердің есебін халықаралық ұйымдар тұрақты түрде анықтап отырады. Еріккеннен емес, әрине. Олардың қызметі қаражаттың заңды жолмен жұмсалуын қадағалау. Десек те, аталған зерттеу ұйымдарының өзі әрқилы мәлімет ұсынады. Мәселен, Global Financial Integrity ұйымының зерттеуінде 2004-2013 жылдары аралығында (9 жылда) Қазақстаннан 167,4 млрд доллар шығарылғаны айтылады. Ал Transparency International халықаралық ұйымы 2013 жылы ұсынған дерегінде соңғы 20 жыл ішінде 123 млрд доллар заңсыз әкетілді деп мәлімдеген. Екі жыл бұрын (2021 ж) Tax Justice Network ұйымы офшордағы қазақстандықтардың байлығы 45,7 млрд доллар деп болжады.
Global Financial Integrity ұйымы:
2004-2013 ж.ж – 167,4 млрд доллар
Transparency International ұйымы:
123 млрд доллар
Tax Justice Network ұйымы:
45,7 млрд доллар
Байқасаңыз, көзіңіз түгілі санаңыз сүрінетін сандар. Оның үстіне, бұл миллирдтардан бөлек, қымбат үйлер, жылжымайтын мүліктер, яхталар және басқа да мүккамалдың толық есеп-қисабының түбіне толық жету үшін біраз уақыт керек секілді.
Айта кетейік, байлығын заңды-заңсыз шекара асыратындар жалғыз біздің елде ғана емес. БҰҰ дерегінше, жемқорлық қылмыстардың кесірінен әлемдік экономика 2,6 трлн доллар жоғалтады. Одан бөлек, жыл сайын әлемде ұсынылатын параның көлемі 1 трлн долларға тең келеді екен. Бір ғана мысал, көршіміз Ресейдің Орталық банкінің дерегінше, 1994 жылдан бүгінгі күнге дейін федерация аумағынан 1 трлн 250 млрд доллар капитал сыртқа шығарылған. Бұл деректі биыл 2 наурызда Мемлекеттік Дума отырысында коммунист депутат Николай Арефьев көтерген болатын.
Бұрнағы жылдары біздің елде де офшорға шығарылған қаржының дерегі там-тұмдап айтылып қалатын. Әсіресе, Ескі Қазақстан тұсында «саяси қудалауға ұшырап кеттік» деген тұлғалар есе қайтарғандай жасырын қаржының құпия мәліметтерін ұсына бастаған. Ал алғашқы ресми деректер осыдан он жылдай бұрын айтылды. 2014 жылы 16 шілдеде өткен Үйлестіру кеңесінің отырысында сол кездегі Бас прокурор Асхат Дауылбаев республикадан офшорға он жыл ішінде 140 млрд доллар кетті деп мәлімдеген. Яғни, жылына 14 млрд доллар жылыстап отырған.
Елден сыртқа шығарылған қаражатты қайтару ісі Президенттің былтырғы сайлауалды бағдарламасының бас тақырыбының бірі болған-ды. «Заңсыз алынып шетел асырылған активтерді елге қайтару жұмысын жандандырамыз. Оның игілігін бүкіл халқымыз көретін болады», – деген еді Қ.Тоқаев өзінің «Әділетті Қазақстан: Бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» атты елге мәлім бағдарламасында. Кейіннен Президент болып сайланысымен 26 қарашада өткен ұлықтау рәсімінде сөйлеген сөзінде осы уәдесіне қайта оралған Қасым-Жомарт Тоқаев: «Сайлауалды бағдарламам – бұл ұзақ ой-толғау мен ізденістің нәтижесі. Тіпті, жүрегімнен шықты десем, артық айтқандық емес. Тұғырнаманың әрбір тармағы толық орындалуға тиіс. Мен ол үшін барлық күш-жігерімді жұмсаймын»,– деді. 2023 жылғы 12 шілдеде Мемлекет басшысы «Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы» заңға қол қойды. 5 қазан күні Президент Жарлығымен Бас прокуратураның жанынан Активтерді қайтару жөніндегі комитет құрылды. Осылайша, аталған жұмыстың заңды күші бекігендей.
Аталған заң қабылданғаннан кейін құзырлы органдар да құлшына кіріскендей көрінген. Биыл 2 қарашада өткен Бас прокуратураның активтерді қайтару жөніндегі комиссияның кезекті отырысында 2023 жылдың бес айында жалпы сомасы 630 млрд теңгеден астам активтер қайтарылғаны айтылды. Оның ішінде шамамен 400 млн доллар алыс шетелдерден әкелінген. Ал Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің 7 қарашадағы мәліметіне сүйенсек, бюджетке және квазимемлекеттік сектор субъектілеріне шамамен 857 млрд теңге сомасындағы мүліктік активтер мен ақшалай қаражат қайтарылды. Оның ішінде 159,8 млрд теңгесі шетелдік юрисдикциялардан түскен ақша. Мәселен, Аустриядан 36,8 млрд теңге, Лихтенштейннен 116,7 млрд теңге, Біріккен Араб Әмірліктерінен 6,3 млрд теңге, Түркиядан 253 млн теңге қайтарылыпты.
Марат БӘШІМОВ,
Парламент Мәжілісінің депутаты,
Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің мүшесі:
Дүниежүзіндегі заңдылық бойынша айналымдағы қаражат болсын, мүлік болсын, барлығы заңды, дәлелденген болуы керек. Бұл – бұлжымас талап. Онсыз өркениетті қоғам жоқ. Ал бізде дәлелденбеген актив өте көп. Сыртқа кеткен капитал туралы әртүрлі дерек айтылады. Таяуда Бас прокуратураның жанынан Активтерді қайтару жөніндегі комитет құрылды. Осы комитет барлығын анықтап, ақ-қарасын ажыратуы керек. Келесі жылдан бастап дүниежүзі бойынша жүргізілетін декларациялау ісіне кіреміз. Осы декларациядан қандай активке иелік етесің, түгел көрсетіп, заңмен дәлелдеуің қажет. Егер дәлелдей алмасаң – заңсыз. Мемлекетке қайтаруға тиіссің. Жемқорлыққа қарсы агенттік активтердің 78%-ы заңсыз, құжаты жоқ екенін анықтаған. Бұл масқара ғой. Осының барлығы келесі жылы дәлелденуі тиіс. Бұл процес дамыған елдердің барлығында ашық жүргізіледі. Еуропадағы конвенцияларда анық жазылған, егер сен иелік ететін мүлкіңді заңмен дәлелдей алмасаң, онда мемлекетке қайтарасың, ол халықтың меншігі. Азаматтық конфискация институттары арқылы, сотпен қайтарылады. Президенттің бастамасымен Конституцияға жер мен табиғи ресурстар халықтың меншігі деген қағида енгізілді. Осыдан кейін халық оянды, өз құқығын білді, сезінді. Енді қарап отырмайды, сұрау салады. Құзырлы органдар қайтарған мүлікті жіліктеп, жіктеп, халыққа ашық түрде жеткізуді үйренуі қажет. Жасырып, жұмбақтап жеткізетін мәліметтердің кезеңі өтті.
Қанат ҚОЖАБЕК,
заңгер, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті:
Активтерді қайтару жөніндегі жұмыс күрделі, көпдеңгейлі, кешенді сипатта жүреді. Өйткені осы уақыт ішінде заңсыз шығарылған активтер туралы жүйелі түрде зерттеу жүргізілмеді. Сонау 90-жылдардан бастап орын алған Екібастұз ЖЭО-на, «Трактебель» компаниясына қатысты және басқа да атышулы оқиғалардан бөлек, заңсыз жүргізілген келісімдер өте көп болды. Енді соның есесін қайтаратын уақыт келді. 2023 жылғы 24 шілдеден бастап Заңның барлық басқа нормалары, оның ішінде активтерді заңсыз иемденуге, шығаруға және қайтаруға қарсы іс-қимыл жасау үшін ақпаратты мониторингілеу және талдау жөніндегі ережелер қолданысқа енгізілді. Бұл заңда «заңсыз иемделінген активтер», «активтер», «әкімшілік-билік ресурстары», «адал иемденушілер», «адал кредиторлар», «үстеме кірістер» және тағы басқа ұғымдар айқындалды. Дегенмен заң адал инвесторларға, оның ішінде шетелдік инвесторларға қарсы бағытталмаған. Өзге жағдайлар болмаған жағдайда құны 13 млн АЕК (44,8 млрд теңге немесе $100 млн) асатын активтердің болуы адал инвесторларға аталған заңның нормаларын қолдану үшін дербес негіз болып табылмайды. Заңда көзделген ережелер – Қазақстан Конституциясының, Азаматтық кодексінің, басқа да заңдары мен халықаралық келісімдерінің жоғарыда аталған және өзге де нормаларын толықтырады және нығайтады.
Бауыржан БАЗАР