Себебі туыстық қарым-қатынасты берік ұстанған, алыстағы ағайынның өзін жақынындай көретін бауырмалдығы басым сенгіш халық көп жағдайда қаржылық сауаттың кемдігінен алданып, алаяқтың жиі құрбаны болады екен. «Сондықтан қоғамдық ұйымдар, БАҚ өкілдері болсын жан-жақты насихаттау жұмыстарын жүргізе бергені ләзім», – дейді Амангелді Қалыбек.
«Негізінен, Түркістан облысының әлеуметтік жағдайына, мүмкіндіктеріне қараған дұрыс. Ауыл шаруашылығы жақсы дамыған өңірде керісінше өндіріс, өнеркәсіп орындары тіптен аз. Ал ауыл шаруашылығы жақсы дамығандықтан, ауылы аралас, қойы қоралас отыратын туыстық, ағайындық, бірі-біріне деген сенім біте қайнасып кеткен. Бізге көмек сұрап келетіндер көп жағдайда ағайын арасындағы алаяқтық әрекеттен зардап шеккендер болып отыр. Мәселен, ағайын туысы келіп, «Сенің үйіңді банкке кепілге қояйын, сөйтіп мал алып, тірлік бастап, кәсібімді дөңгелетейін. Маған көмек беріп жібер», – дейді. Әрине, күнде көріп жүрген танысы, қала берді айналып келгенде туысы болып шығатын жанға келісім бермесе тағы болмайды. Ағайынның арасында «ұят болады» деген дүние тағы бар. Соңында ол қаржыны төлей алмай қалатын, кешіктіретін тіпті үйінен айырылып қалатын жағдайлар орын алады. Түркістан облысында дәл осыған ұқсас жағдайлар көп. Бұл – шешілуі өте қиын жағдай. Мұның барлығы да осы қаржылық сауаттың төмендігінен. Біз «Қандай жағдай болмасын банкке кепілдікке өзіңнің жылжымайтын мүлкіңді қойма. Ағайыныңыздың арам пиғылы болмауы мүмкін. Бірақ өмірде түрлі жағдай болады. Кәсібі жүрмей қалса, сонша ақшаны құя алмай қалады. Зардабын сіз және отбасыңыз көреді» деп барынша түсіндіреміз», – дейді Амангелді Қалыбек .
Ал дәл осы «Әділдік жолы» РҚБ Шымкент филиалының басшысы Айжан Кесебева болса, әлеуметтік желіні белсенді жүргізетіндіктен тек Шымкент қаласынан емес, Түркістан облысы аумағынан, басқа өңірлерінен көмекке жүгінетіндер көп екенін айтады.
«Қаржылық, құқықтық сауат мәселесіне келсек, оңтүстік өңір халқының құқықтық сауат деңгейі басқа өңірлермен салыстырғанда төмен деп айтар едім. Мүмкін бұның бір себебі – халықтың тығыздылығымен де түсіндірілетін болар. Интернет алаяқтарға алданатын халық саны күннен-күнге артып жатыр. Өкініштісі сол, ол – алаяқтардың басым көпшілігін табу мүмкін емес, олар – шетелдік азаматтар. Уақытылы жалақысын ала алмайтын, микроқаржы ұйымдарынан көптеп қарызға белшесінен батқандар өте көп. Сондықтан қазақ тілді заңгер әріптестерімді қоғамды бірге құқықтық сауаттандыруға шақырғым келеді», – дейді ол.
Осы тұста Түркістан облысының прокуроры Мұрат Тлеубердиевтің аймақтарға шығып, жергілікті активпен тұрғындармен кездесуі кезінде қаржылық сауаттың төмендігінен алаяқтық жайттердің өзекті болып отырғанын жеткізіп жүргенін еске салайық. Облыс прокуроры құқықбұзушылық профилактикасын күшейтіп, интернет-алаяқтыққа қарсы кешенді күрес жүргізудің маңыздылығына тоқталады. Өйткені соңғы уақытта интернет арқылы жасалатын алаяқтық құқықбұзушылықтар көбейіп кеткен. Нақты статистикалық деректерге сүйенсек, соңғы 5 жылда елімізде интернет-алаяқтық фактісі 10 есеге өскен.
Соның ішінде онлайн сауда мен сайттар арқылы алаяқтың құрбаны болу көрсеткіші айтарлықтай жоғары. Алаяқтар интернет арқылы көбіне инвестиция салу, бәс тігу, ойын және лотореяны жарнамалап, азаматтардың ақшаларын жымқыруды көздейді. Одан бөлек, банк қызметкері болып қоңырау шалып, зейнеткерлердің банк есепшотындағы ақшаларын өздеріне аударып алуды мақсат ететіндер де аз емес. Осындай алаяқтардың құрбаны болмас үшін азаматтарға мынадай қауіпсіздік шараларын сақтау керек. Айталық, паспорттық және өзге де дербес деректеріңізбен ешкіммен бөліспеңіз. Банк карталарыңыздың нөмірлерін, пин-кодты, сондай-ақ ұялы телефонға келіп түскен SMS парольдерін, тіпті егер сізге Банк қызметкерлері ретінде таныстырған болса да бермеңіз. Жалпы, мұндай деректерді ұялы телефон арқылы алаяқтар ғана сұрайды.
Сайттардан қандайда бір зат сатып алатын болсаңыз, ақпаратты, әсіресе жақсы басылған ақпаратты мұқият және толық оқып шығыңыз. Сізге онлайн режимінде берілген кез келген ұсынысқа сын көзбен қарауға тырысыңыз. Мәселен, тауарды сатып алу кезінде алдын ала төлем жасау керектігін ескерсе, оған мүлдем келіспеңіз. Белгісіз адамдарға ақша аудармаңыз. Жеке куәлігіңіздің, банк картаңыздың және тағы басқа да құжаттарыңыздың суреттерін ешкімге жолдамаңыз. Өйткені ондағы нөмірлер алаяқтардың қолына түссе, олар әп-сәтте сіздің атыңыздан несие рәсімдеуге мүмкіндік алады.
Біз айтып отырған алаяқтық әдістер бүгінде қоғамда кең таралуда. Және алаяқтардың ақша жымқыру тәсілдерінің бұдан да басқа түрлері болуы мүмкін. Көп жағдайда қарапайым адамдар алаяқтардың оңай олжаға кенелуге бағытталған алдамшы әдістеріне сеніп, опық жеп қалады. Мұны да ескерген жөн.
Ішкі істер министрлігі алаяқтық қылмыстарды болдырмау және онымен күресу үшін CyberPol соққы-нысаналы тобын құрған болатын. Бүгінде еліміздің барлық өңірінде аталмыш топ пилоттық жоба ретінде іске асырылуда. Түркістан облыстық полиция департаменті мамандарының мәлімдеуінше, CyberPol соққы-нысаналы тобы құрылғалы бері өңірімізде 8 қылмыстық топ пен 58 қылмыскер құрықталып, 97 қылмыстық іс сотқа жолданған. Ал жалпы облыста жыл басынан бүгінге дейін интернет-алаяқтық бойынша 311 қылмыстық іс тіркелген. Құқық қорғаушылар оның 47,7 пайызының ашылғанын айтады.
Алаяқтық жолмен оңай олжаға кенелгісі келетіндер қатарында адамдарға белгілі бір мерзім ішінде ақшаларын бірнеше пайызға көбейтіп беретіндіктерін айтса, екіншісі мемлекет тарапынан жұмыссыз жүрген жандарға кәсіп ашып, «екі қолға бір күрек» табу мақсатында берілетін қайтарымсыз грантқа қол жеткізуге уәде етеді. Одан бөлек, баспана мәселесін кезекке тұрмай-ақ шешіп беремін деп алдаусыратады. Әлеуметтің жанды жерін дөп басатын алаяқтар елдің қаржылық сауатының төмендігін осылай пайдаланады.
Ал Мемлекет басшысы биылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында халықтың шамадан тыс қарыз алу мәселесіне ерекше көңіл бөлген болатын. Парламенттік тыңдау барысында несие мәселесінің күрделі екенін, азаматтардың тұтыну несиелері бойынша қарыздық жүктемесін шектеу шаралары заңнамалық деңгейде қайта қаралатынын, сондай-ақ кепілсіз онлайн несиелеу сегментіндегі борыштық тәуекелдерді төмендету мәселелері қарастырылып жатқаны сөз болды. Мұның барлығы да елдің қаржылық сауаттылығына келіп тіреледі...
Назгүл НАЗАРБЕК,
Түркістан облысы