Бертін келе аурудың шипасы табылып, жылдам таралуы тежелді. Адамзатқа қаупі ауыздықталды. Дей тұрғанмен, аты жаман аурудың зардабын тартып, өз өмірі үшін күресіп келе жатқан талай тағдыр иелері арамызда әлі де бар.
Сол заманда аурудың негізгі ошағы Қызылорда мен Атырау облыстары болып саналды. Дерт жұқтырғандардың шамадан тыс артуына байланысты емдеу мекемесін салу қажеттілігі туындады. Соған орай Қызылорда қаласынан ДСМ «Қазақ Республикалық лепразорийі» мемлекеттік мекемесі салынып, жұмысын бастады. Еліміз бойынша лепра ауруына шалдыққан жандарды емдейтін осы орталық Сыр өңірінде әлі күнге дейін жұмыс істеп тұр.
Аталмыш аурухананың бүгінгі ахуалын көзбен көру мақсатында облыс орталығынан 35 шақырымды артқа тастап, Талдыарал ауылына бет түзедік. Жеңіл көлікпен жүйткіп, діттеген жерімізге түс ауа жеттік.
Ауыл аумағына кіреберісте аурухана ғимараты алыстан менмұндалап, көзге түседі. Айналасы жасыл желекпен көмкерілген көпқабатты еңселі ғимараттың темір қақпасынан кіріп, қарауылдың нұсқауымен әкімшілік ғимаратына бет түзедік. Мекеме басшысы Молдағали Сейтәлиев өз орнында екен. Ол бізге емдеу мекемесінің қазіргі жайын жан-жақты баяндай жөнелді.
Негізінен, лепра ауруы – адамзат пайда болғаннан бері келе жатқан бактерия. Олай дейтініміз, бұл сырқат жайында Гиппократтың жазбаларынан да кезіктіруге болады. Бұл микроорганизмді шақыратын жұқпалы ауру санатына жатқызылады. Яғни, бактерия пайда болғанға дейін бұл ауру анықталса керек. Сондықтан алғашқыда бұл аурудың жылдам таралуын тежеудің бірден-бір жолы дерт жұқтырғандарды адамдардың арасынан оқшаулау болды.
Негізінен, ауру жұқтырған адамның дене мүшесінен өзгеріс байқалып, бет-аузы, аяқ-қолы тартылып, терісі өзгеріске ұшырайды. Сондықтан мұндай сырқат жандарға ертеде қоғамда жұмыс істеуге тыйым салынды. Еркін режимде өмір сүруге рұқсат етілмеді. Үстеріне де арнайы киім кигізілді. Ең бастысы, сол заманда Еуропада олардың мойнына, қолына қоңырау алып жүру міндеттелді. Осы арқылы бұл әдіс халықтың дерттен сақтануына, науқастардың қоғамнан оқшаулануына мүмкіндік ретінде қарастырылды. Осылайша, орта ғасырларда науқастар белгіленген тәртіппен қиын жағдайда өмір сүруге мәжбүр болды.
«Бұл ауру түрі алғашқыда Еуропада кеңінен таралды. Науқастарға үрке қарайтын заман болды. Соған орай дерт жұқтырғандарды қоғамнан алшақтатуға шешім қабылданды. Осы мақсатта әр мемлекеттен лепразорийлер салына бастады. Алғашында бұл ауру түрлі атаумен аталды. Сол уақытта мұны «Болезнь святого лазеря» деп атаған екен. Яғни, құдайлар ауруы деп танылып, ауруханалар «Лазарет» аталып кетті. Ол кезде емдеу орындары лепра атауымен аталмайтын. Уақыт өте келе атынан ат үркетін бұл сырқат төңірегінде халық арасында түсінік пайда бола бастады. Ал бактерия ең алғаш 1876 жылы ғана анықталды. Оны норвегиялық Ганзен есімді ғалым микроскоп арқылы айқындайды. Соған орай бұл «Ганзен микробактериясы» деген атауға ие болды. Бір қызығы, заман түзеліп, халықтың ой-санасы дамып, жағдайы жақсара түскен сайын микробактерияның таралуы да азая бастады. Осылайша, медицинада бұл әлеуметтік ауру ретінде танылды. Яғни, халықтың әлеуметтік жағдайы түзеліп, саламатты өмір сүру қағидаты қалыптасуымен бірге аурудың қауіптілігінің төмендеуі байқалды», – дейді емдеу орнының басшысы.
Оның айтуынша, бұл дерттің қауіптілігі біржола жойылды деп айтуға келмейді. Себебі індеттің қаупі өршіп тұрған елдер жер бетінде әлі де бар.
Жалпы, елімізге бұл сырқат түрі жайында наркомздравқа Кеңес Үкіметі орнағаннан кейін 1923 жылы мәлім болады. Оның ішінде Қызылорда облысына қарасты Арал өңірінде және Атырау облысында таралуы байқалады. Соның негізінде елімізден аталмыш індетке қатысты емдеу мекемесін салу ісі 1929 жылы бастау алады. Сол сияқты көршілес мемлекеттер де ауруды ауыздықтауға кірісіп, лепразорий ауруханалар сала бастады. Ал Еуропада ХVIII ғасырдың өзінде бұл дертпен күресетін 18 мыңдай аурухана жұмыс істеген деген дерек бар.
Қауіпті індеттің қазақ даласына қалай келгеніне тоқталсақ, бізде аталмыш дерт алғашқыда «лепра» атауымен танылмаған. Мәліметке сәйкес, бұл сырқат парсы тілінде «Мақау», ал өзбек тілінде «Пес» деген атауға ие болса керек.
Мекеме басшысы індеттің қазақ даласына, оның ішінде Арал өңіріне алғаш келуінің тарихы тереңде екенін алға тартады.
«Ертеде Арал өңірінің көшпелі қазақтары жазғы күні Мұғалжар мен Қаратауға, қыс мезгілінде Қызылқұмға қоныс аударған. Ол заманда балықшы қазақ деген ұғым болмаса керек. Сол ХІХ ғасырда Арал теңізі «Көк теңіз» деп аталыпты. Сол ғасырдың орта шенінде, яғни 1822 жылдан бастап елімізге орыстар кіріп, теңізді игере бастағаны белгілі. Дерекке сәйкес, 1876 жылдың өзінде Астрахан өңірінің «Орал казактары» арасында бұл аурудың белгілері белең алған көрінеді. Осылайша, орыстардың теңізді игерген тұсында кедей қазақтарды жалдамалы жұмысқа алып қана қоймай, сол Астраханнан бурлактарды жұмыс істеуге алдырады. Осылайша, лепра ауруының бактериялары «Астрахань казактарымен» қазақ даласына енеді. Яғни, жағдайы жоқ, жертөледе жатқан қазақтар солармен бірге балық аулап, күнкөріс қамын күйттеуге көше жүріп, аты жаман ауруды бойына жұқтырып алады», – деп түсіндірді Молдағали Ақбайнашұлы.
Сол кезеңде теңіз жағасына отырықшы қазақтар шоғырланып еңбек етіп, күн түспейтін жертөлелерде тұрып жатқан. Қысы-жазы тек балықпен қоректенген. Дерт тасымалдаушы Астрахан казактарымен бірге бір ыдыстан ас ішіп, жертөледе бірге тұрмыс кешкен. Соның салдарынан 1923 жылдан Арал өңірінде сырқаттың кең етек алуы байқала бастайды. Әсіресе, иммунитеті төмен адамдар арасында аурудың тез таралатыны белгілі болды.
Алғаш рет Сыр өңірінде, қазіргі Тасбөгет кентінде 1929 жылы лепрозорий салынып, науқас жандарды оқшаулау жұмыстары қолға алынады. Осы орайда тағы бір айта кететін жайт, сол уақытта лепрозорий емдеу мекемесін мемлекет астаналарынан ашуға ерекше мән берілген. Себебі бірінші кезекте науқастарға әлеуметтік жағдай жасау міндеттелген. Ал ондай мүмкіндік ол уақытта ел астаналарында ғана қарастырылған. Соған орай сол кездегі астанамыз Қызылорда қаласынан лепразорий ашуға шешім қабылданыпты.
Мекеме басшысының айтуынша, сол кездері ауруды анықтау оңайға соқпаған. Себебі дерттің белгілерін анықтайтын білікті дәрігерлер тапшы болған.
Негізі, аурудың саны 50-60-жылдары шарықтау шегіне жетіп, қауіптілігі айқын сезілді. Өйткені сол уақытта ғана лепразорийлер жоғары қарқынмен жұмыс істеп, медициналық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіледі бастады. Соның негізінде аурудың негізгі ошағы саналатын Арал өңірін тексеру шаралары күшейтілген болатын. Нәтижесінде, жылына 170-180 науқас жан анықталып, оқшаулау шаралары жүргізілген. Бұл аурудың басты тасымалдаушысы адам екені анықталды. Соған орай қауіпті ошағы саналған аймаққа жылма-жыл күшейтілген залалсыздандыру жұмыстары жүргізіле бастайды.
Уақыт өте науқас жандардың шамадан тыс көбеюінен Тасбөгеттегі аурухана тарлық етеді. Соған орай 1965 жылы Талдыаралдан сол кезде 1 000 төсекке арналған қазіргі емдеу орны салынып, пайдалануға берілген.
Дерекке сәйкес, ауру асқынған кезеңнен бастап қауіпті індетті ауыздықтау шаралары үздіксіз жүргізілген. Нәтижесінде, еліміз бойынша барлығы 3 612 адам лепра ауруын жұқтырғаны анықталыпты.
Елімізге 1950 жылдары лепра ауруының таралуын тежейтін алғашқы дәрілер жеткізіледі бастапты. Соған орай індетпен күрес шаралары күшейтіліп, таралу деңгейін төмендетуге мүмкіндік жасалған.
Дәрігер егемендік алған жылдар ішінде лепра ауруына шалдыққандар қатары күрт төмендегенін алға тартады. Оның ішінде 30 жыл ішінде 10 науқас анықталса, соңғы сырқаттанған адам 2017 жылы тіркелген.
Қазір Қазақстан бойынша 265 адам аталмыш індетпен ауыратындар тізімінде тұр екен. Оның әрбірі Талдыаралдағы емдеу мекемесінде диспансерлік есепке алынып, тұрақты ем алуына мүмкіндік жасалған.
Ең қиыны, бұл аурудың нақты таралу процесі, яғни жұғу салдары әлі күнге дейін нақты белгілі болмай тұр. Медицинада ауа арқылы таралуы айтылады. Дегенмен де, бұл індет ұзақ процесс кезінде ғана екінші адамға жұғуы ықтимал екені белгілі болып тұр. Яғни, бір шаңырақ астында ұзақ уақыт бірге тұрған адамдар арасында ғана дертке шалдығу мүмкіндігі жоғары екені нақтыланған.
Емдеу орнының басшысы ұзақ жылдар бойына жүргізілген аурумен күрес шараларының арқасында оның адамдар арасында таралуы айтарлықтай төмендегенін алға тартады. Алайда инфекцияның қаупі тұрақты бақылауда болатынын жеткізді.
Қорыта айтқанда, қазір аталмыш лепразорийде 40-тің үстінде науқас ем алып жатыр екен. Емделушілердің орташа жасы 75 жасты құрайды. Ең егдесі – 80 жастан асқан қариялар. Мұның барлығы да сонау Кеңес кезеңінен бері қауіпті дертпен күресіп жатқан жандар. Оның өзі індет жұқтырғаннан кейін денесінде қалған түрлі жарасын емдетіп жүрген науқастар. Ал 2017 жылдан бері елімізде ауруға шалдығу көрсеткіші тіркелмеген. Ең бастысы, бүгінгі жастар мен жасөспірімдер арасында қатерлі індетті жұқтыру фактісі жоқ.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы