Осындай мәдени, технологиялық даму барысында әрбір мемлекет осы бір ғаламның бір бөлшегі екенін дәлелдеуге тырысып, жаһандану жағдайында бәсекелестікке төтеп беруге талпынады. Бүгінгі жаһандық экономикалық, техникалық және әлеуметтік-мәдени оң өзгерістерге дер кезінде ұлттық болмысын жоғалтпай бейімделгісі келеді. Бұл ретте ұлттық бірегейліктің алатын орны бөлек болмақ. Біз мақаламызда осы ұлттық бірегейлік туралы сөз қозғамақпыз.
«Ұлттық бірегейлікті этникалық бірегейлікпен шатастырмауымыз қажет»
Алдымен «Ұлттық бірегейлік дегеніміз не? Біз оны қандай өлшемдермен анықтаймыз? Ұлттық бірегейліктің индикаторларына не жатады?» деген сұрақтарға жауап іздеп көрелік. «Бірегейлік» дегеніміз (латын тіліндегі «іdem», «identіty» «ұқсау», «бірдей болу») – адамның біреуге ұқсауы, сонымен өзін теңестіру әрекеті. Демек, ұлттық бірегейлік адамның белгілі бір ұлтқа, елге, мәдени кеңістікке жататындығын білдіретін бірегейліктің құрамдас бөлігі. Ұлттық бірегейліктің қалыптасуындағы маңызды факторларға: территория, жер, шаруашылық, мемлекет, мемлекет құраушы халық, сыртқы сын-қатерлерге қарсы тұра білу, мемлекет құраушы ұлттың тілі мен мәдениеті жатады. Бұл ұғымды нақты бір ұлттың жаһандану жағдайында бәсекелестікке төтеп беру қабілеті және сол бәсекелестікте тірек ететін ұлттың күш-қуаты деп түсіндіріп келеді. Біз осы сұрақтың төңірегінде бірнеше адамнан жауап іздеп көруге талпындық. Көбі бұл ұғымның ауқымы кең екендігін, бір ғана сұхбатпен мәнін толық ашу қиынға соғатындығын айтып қалды. Әлеуметтанушы, сарапшы Ерсінбек Арғынбекұлының пікірінше, ұлттық бірегейлік ұғымына мемлекеттік Туымыз, Әнұран, Елтаңбамыздан бастап, ұлттық құндылықтарымызға дейінгі дүниелер кірмек.
«Ұлттық бірегейліктің не қажеті бар деген сауалға келетін болсақ, бұл өз кезегінде ұлттық сананы оятуға септігін тигізбек. Не үшін ұлттық сананы оятуымыз керек? Себебі қазіргі жүріп жатқан жаһандануға жұтылып кетпес үшін әр ел өз ұлттық құндылықтарын сақтап қалуға тырысады. Мәселен, француздар ағылшын тілін біле тұра тек французша сөйлейді. Мұның өзі осы ұлттық бірегейлігін сақтаудың бір жолы десек болады. Ал мұның өзі ел тәуелсіздігінің нығаюына, ғұмырының ұзақ болуына септігін тигізбек. Біздің елімізде де осындай әрекеттерді байқауға болады. Мәселен, көптеген кино, әдебиет туындыларын ана тілімізге тәржімалау, қазақы ұлттық киімдерімізге деген сұраныстың артуы осы сөзіміздің бір дәлелі болмақ», – дейді ол.
Ал тарихшы-этнограф Жамбыл Артықбаев ұлттық бірегейлікті этникалық бірегейлікпен шатастырмау керек екенін айтып қалды. «Этникалық бірегейлік – жалпы қазақ шеңберіндегі бірегейлік. Ұлттық бірегейлік дегеніміз – мемлекеттік деңгейдегі ауқымды ұғым. Бұл ұғымның төңірегіне елімізде қанша ұлттар өмір сүрсе де, барлығы соның ішіне кіреді деген сөз. Этникалық бірегейлікте бір атадан тарағандығымен, әдет-ғұрыптарымен, тұрмыстық ұқсастығымен ерекшеленсе, ұлттық бірегейлікте мемлекетіміздегі барлық этнос өкілдерінің бір мемлекеттік тілде сөйлеуімен, сол елдің ұлттық құндылықтарын сыйлауымен, бір мақсат, бір мүдде жолында әрекет етуімен ерекшеленбек. Бүгінде бұл бірегейліктер дұрыс сақталып отырмағанымен, алдағы уақытта тиісті дәрежеде сақталуы керек болады. Осылай бірегейлік бірнеше сатылы болады. Мен атаған осы екі бірегейліктің де өзіндік проблемалары бар. Мәселен, этникалық бірегейлікте рулық бірегейліктің төңірегіндегі архетип дүниелер әлі күнге өмір сүріп келеді», – дейді ғалым.
«Абай жолы – ұлттық бірегейлігіміздің айнасы болды»
Мәдениеттанушы Бердалы Оспан түсінігіндегі ұлттық бірегейлік ұғымы адамның жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі, ішкі мәдениетінен басталмақ. Яғни, ата-бабаларынан қанмен келген қасиет. Оның айтуынша, белгілі бір ұлттың бір дүниені жақын тартуы, соған жанының ашуы, сүюі, соның дамуына мүдделі болуы осы ұлттық бірегейліктің анықтамасына сай келмек.
«Біздің қанымызда бұрыннан келе жатқан көптеген дерекқорлар сақталған. Яғни, тегімізден тартқан белгілі бір қасиеттер, ерекшеліктер. Мәселен, сонау сақ дәуіріндегі ою-өрнектер, тұрмыстық құралдар, өнер туындылары біздің жанымызға сондай жақын, сондай аяулы. Яғни, рухани болмысымыздың бір бөлшегі. Ал бөтен бір халықтарға ол дүниелер жай ғана бір өнер туындысы, жай бір көне ескерткіш ретінде көрінуі ықтимал. Өнер туындылары өте көп. Бірақ біз барлығын жанымызға жақын тарта бермейміз ғой?! Барлық әндерге жүрегіміз селт ете бермейді. Ал өзіміздің ұлттық дүниетанымымызға сай дүниелерді жанымыз елжіреп қабылдайды. Яғни, біздің ұлттық бірегейлігіміз сонда деген сөз. Осы ұлттық бірегейлігімізді нығайту барысында 20-шы ғасырда көптеген еңбектер, ауқымды жұмыстар атқарылды. Ауыз әдебиеті керемет дамыған ұлт екеніміз рас. Бірақ Мұхтар Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясын жазған кезінде қазақ өзінің ұлттық айнасын романнан көре білді және ұлттық бірегейлік үлкен деңгейге көтерілді. Сол кезде Күләш Байсейітова, Шара Жиенқұлова, Құрманбек Жандарбеков, Жұмат Шанин сынды өнер майталмандары өз салаларында көптеген еңбек сіңірді. Бұл кино саласында да жақсы көрініс тапты. Бір ғана «Қыз-Жібек» фильмінің өзі неге тұрады?! Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаев сынды режиссерлер қарқынды жұмыс істеді. Кезінде Болат Сарыбайұлы көне аспаптарды жинаса, Өзбекәлі Жәнібековтер би және аспаптар ансамблін құрды. Әбілхан Қастеев бұл жолда көркемсурет арқылы еңбегін сіңірді. Сонымен қатар дәстүрлі және эстрада әндері де дамыды. Мәселен, «Дос-Мұқасан» тобының жастар арасындағы ықпалы зор болды. Осылайша, бір халықты рухани басқа деңгейге көтеріп тастады. Жаңа ғасырда да көптеген жетістіктерге жеткенімізді атап өтпесек болмайды. Осы отыз жылдық егемендік жолда біз жабық қоғамнан ашық қоғамға өттік. Әлем жұртшылығы қазақты тани бастады. Бұған өз кезегінде өнерпаздарымыздың, спортшыларымыздың әсері мол болды. Бір ғана Димаш Құдайбергеннің өзі біздің ұлттық бірегейлігімізді таныта білді десек болады. Осылайша, әрбір сала маманы өз мамандығы бойынша осы ұлттық бірегейлікті дамытуға мүдделі болуы керек», – дейді.
Бердалы Оспанның өзі «Сақтардан қазақтарға дейін» деген кітап жаздым, қазақтың 156 салты туралы 156 мақала жазған. «Бұл да соған қосқан үлесімнің бір бөлшегі деп қарауға болады. Антрополог Оразақ Смағұл ағамыз қазақтың 5 мың жылдық тарихы бар екенін ғылыми түрде дәлелдеп берген жоқ па? Енді кезіндегі гректердің және өзге халықтардың жазбаларын оқып отырсаңыз, біздің халқымыз туралы көптеген қызықты деректерге қанығасыз. Мәселен, Лукян деген ғалым «сақтар балаларына мыс тақтаға өздерінің заңдарын жазып оқытады» деген жазба қалдырыпты. Яғни, ертеден бастап заң жүйесі болған, ағарту жұмыстары жүргізілген деген сөз. Сонымен қатар «сақтар үйлерінің дуалдарына батырлардың суретін салған» дейді. Яғни, бейнелеу өнері мен қолөнер ертеден дамыған, мәдениеті жақсы қалыптасқан. Демек, біздің мемлекеттігіміз сол ертеден қалыптасқан деп айтуымызға болады. Жалпы, ұлттық бірегейлікті дамыту – ұлттық идеологияға негізделеді. Бұл тұрғыда мемлекет осы ұлттық идеологияға аса мән беріп, бұл жолда көптеген жұмыстар атқару қажет деп білемін», – дейді ол.
Жапондардан не үйренеміз?
Кезінде Алаш зиялылары ұлт болашағын болжауда жапондық үлгіні негізге алғаны баршаға мәлім. Сондықтан да «жапон тыңшылары» деген жала арқалады. Бүгінде Жапон мемлекеті робот, кеме, машина және технология жасау бойынша әлемдік көшбасшы мемлекет екені белгілі. Ұлттық идеологиясы да жолға қойылған. Жапондықтар үшін бабаларынан қалған күріш шаруашылығы экономикасын дамытуда тиімді болмаса да, ел үкіметі мәдениетінің діңгегі саналатын күріш шаруашылығын мемлекеттік тұрғыда қаржыландырады. Ұлттық бірегейліктің бір сатысы – шаруашылық екені мәлім. Әр елдің өзіне тән шаруашығы, дәстүрлі тұрмыстық ерекшелігі бар. Мәселен, Италияның пиццасы, француздың әтірі дегендей. Бұл тұрғыда жапон халқы әлемдегі ең ірі брэндтердің жапондық баламасын ұсынатыны таңғалдырады. Тіпті, мәдениетте де «жапондық жол» жолға қойылған. Мәселен, бір ғана анимациялық фильм – анимелерінің өзі әлемдегі жастарды бірден баурап алды. Осынау аниме индустриясы қатты дамып, Оскар сыйлығын да талай иемденді. Анимедегі кейіпкерлерге ұқсас киінген, сәнденген ұрпақты кез келген елден кездестіруге болады.
Сонымен қатар жапон халқы балаларына алғашқы білім беруде ұлттың мәдени құндылықтарын, тілін меңгертуден бастайды. Рухани-адамгершілікке тәрбие міндеттерін жүзеге асыру ұлттық мәдениетті сақтаудың ең маңызды шарты – қоғамның рухани қауіпсіздігінің басты алғышарты ретінде қарастырылады, өйткені тек «мәдени мұра» – бұл халықтың ұлылығы мен тәуелсіздігінің кепілі. Жапония әлі күнге әлемнің үшінші экономикасы дәрежесіне тек технологиясымен ғана жеткен жоқ. Бұл жолда ұлттық бірегейлігінің маңызы зор екенін атап өтпеске болмас.
ТҮЙІН:
Ұлттық бірегейлікте Еуропаның Франция, Германия, Англия секілді дамыған елдерінің өзі барынша сақ. Олар қазіргі деңгейіне саяси-экономикалық құрылымды әлемнің озық үлгілерін талғаммен қабылдай отырып, сабырмен модернизациялау арқылы жетті және сол жетілу жолында ұлттық мемлекет принципін бірінші кезекке қойды. Францияның ұлттық идеясынан Шарль де Гольдің: «Франция, егер француз алғашқы қатарда тұрса ғана нағыз Франция болады» дегені өте ойланарлық сөз. Ұлттық бірегейлік қалыптасу дәуірінен соң адамзаттық сәйкестік басталмақ. Ал Батыс пен Шығыстың ойшылдары болса, жекелеген ұлттардың сәйкестігі адамзаттық сәйкестікке бастайтынын дәлелдеуден жаңылған емес. Осындай байламдардың ішінде С.Хантингтонның («Өркениеттер қақтығысы») ойы оқшау тұр. Ол ұлттық сәйкестік қанатын кеңге жая келе адамзаттық біркелкі өркениеттің құрылуына әкеледі, жаңа адам, әлем адамы жасалады дейді де, оған «хомоглобалис» деп ат қояды. Яғни, ұлттық бірегейлікті қалыптастыру – баршаға ортақ міндет болмақ.
Наурызбек САРША