Бұл мемлекеттік комиссия Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 24 қарашадағы «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы» Жарлығына сәйкес құрылды.
Сонымен бірге комиссия қызметін үйлестіру үшін жобалық кеңсе құрылып, құрамына ғалымдар, зерттеушілер және мемлекеттік органдардың өкілдері кірді. Осы орайда түрлі санаттағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын қамту үшін нақты тақырып бойынша бөлінген үш ғылыми топ жасақталды.
Оған қоса әр өңірде аймақтық комиссиялар құрылған болатын.
Қорытынды жиында мемлекеттік және өңірлік комиссиялардың жұмысы туралы есеп тыңдалып, жинақталған құжаттардың ғылыми жинақтарын дайындау жөніндегі жобалардың іске асырылу барысы қаралды.
– Комиссия жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңін зерделеді. Жұмысты жүйелеп, оның ауқымын анықтап алдық. Сол арқылы еліміздің зор ғылыми әлеуетін жұмылдыруға, теңдессіз мұрағат материалдарын ашуға және бұрын-соңды болмаған әдістемелік-зерттеу архитектурасын қалыптастыруға жол ашылды. Мемлекеттік комиссияның үш жыл бойы тоқтаусыз жүргізген ғылыми жұмысы бойынша қорытынды есептің жобасы әзірленген болатын, – деді Мемлекеттік кеңесші.
Тарихтың ақтаңдақ беттерін зерделеп, жазықсыз жапа шеккен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жұмысына еліміздің 425 ғалымы мен зерттеушілері жұмылдырылса, оның ішінде 260-тан аса маман аймақтық комиссияда жұмыс істеген. Олар еліміздің түкпір-түкпіріндегі 60-тан астам мемлекеттік және ведомстволық архивте ауқымды жұмыс атқарған. Ерлан Тынымбайұлы комиссия құрамы болашақ ғалымдар мен зерттеушілер үшін өте қомақты ғылыми капитал жасақтағанын, бұрын көпшілікке белгісіз болып келген көптеген құнды материал табылғанын айтты. Сондай-ақ Ерлан Тынымбайұлы архив материалдарын кедергісіз пайдалану үшін құжаттардың құпиялылығын жоюмен айналысатын арнайы ведомствоаралық комиссия құрылғанын жеткізді. Нәтижесінде, құжаттарды құпиясыздандыру бағытындағы жұмыс аясында қазірдің өзінде 2,6 миллионнан астам құжат пен материалдан құпия белгісі алынып тасталғанына тоқталып, бұл ғылыми ортадағы бірегей тәжірбие деп баға берді.
– Мемлекеттік комиссия саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 311 мыңнан астам адамды ақтау үшін қолданыстағы заңнама аясында нақты жұмыс жүргізді. Бұл механизм өз тиімділігін көрсетті, оны болашақта да пайдалануға болады. Зерттеу нәтижесін ғылыми тұрғыда рәсімдеп, осы табылған құжаттар негізінде, саяси қуғын-сүргін құрбандарын іс жүзінде толық ақтау үшін нақты шаралар қолға алынуға тиіс. Мемлекеттік комиссия өзінің басты міндетін табысты орындады, жинақталған материалдар 72 томнан тұратын жинақ ретінде бір сериямен әзірленді. Бұл жұмысты әрі қарай ХХ ғасырдағы саяси қуғын-сүргін материалдарын зерделеу орталығы жалғастыратын болады, – деді Мемлекеттік кеңесші.
Аталған XX ғасырдағы саяси қуғын-сүргін материалдарын зерделеу орталығы 2021 жылы құрылған болатын. Бұл мемлекеттік комиссия жұмысының қорытындысы зерттеушілерге қолжетімді болуын қамтамасыз ететін бірегей ұйым. Орталықтың базасында ерекше инфрақұрылым құрылып, табылған тарихи құжаттарды бір қорға біріктіруге, оларды сақтауға, сараптауға, каталогқа бөлуге және цифрлық форматқа көшіруге мүмкіндік жасалған. Мұнда, тарихи мұрағаттарды реставрациялау мен қалпына келтіруден бастап, оны дұрыстап сақтауға және ғылыми зерттеуге дейінгі барлық сатыны қамтитын архив құжаттарымен жұмыс істеудің толық циклі түзілген. Ерлан Тынымбайұлының айтуынша, арнаулы жабық архивтерден 2 жыл ішінде осы орталыққа репрессия құрбандарына қатысты 688 мыңнан астам іс және 48 мыңға жуық есепке алу карточкасы берілді. Жалпы, екі жыл бойы жүрілген зерттеу-зерделеу жұмыстарының нәтижесінде Президент архивінде 100 жылда жиналған 700 мыңнан астам құжатқа қосымша, тағы 600 мыңнан астам материал қосыл.ды.
Жиын барысында аймақтарда құрылған жобалық кеңсе жетекшілері өңірлерде атқарылған жұмыс қорытындыларымен таныстырды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның қызметін сүйемелдеу жөніндегі жобалық кеңсенің басшысы, еңбек сіңірген қайраткер Сабыр Қасымов, Президент архивінің директоры Әлия Мұстафина және бірқатар зерттеуші ғалым баяндама жасады. Сондай-ақ Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек, тарихшы Бүркітбай Аяған, сенатор Нұртөре Жүсіп, Мәжіліс депутаты Айдос Сарым, алаштанушы ғалым, профессор Дихан Қамзабекұлы өз ойларын ортаға салып, ұсыныстарын білдірді.
– Бүгінгі жиынның мәні ерекше болғанын атап өткен жөн. Комиссияның жұмысы елдіктің деңгейін көрсетті. Әділеттілік пен заңдық қағидаттардың жүзеге асуын көрсетті. Бұл жерде ғалымдардың азаматтық жауапкершілігі мен кәсіби адалдығы көрінді. Қазақтың «Жоқ табылмайды емес, қарауы жетіспейді» деген тамаша сөзі бар. Сол айтпақшы, жоқты іздеуге мүмкіндік тудырған комиссия болды, – деді Дихан Қамзабекұлы.
Сонымен қатар Дихан Қамзабекұлы жұмыс барысында құжаттарды құпиясыздандырудың өте маңызды болғанын айтты. Ғалым құпиясыздандырудың арқасында Бас прокуратура мен Ішкі істер министрлігіндегі біраз құпия құжаттарды кедергісіз алуға мүмкіндік туғанын атап өтті.
– Жалпы, мұра жинау бүгін ғана басталған жоқ. Мен осы комиссияның әдіснама бөлімінде жұмыс істедім. Осы уақытқа дейін орталықтағы және жергілікті жердегі ғалымдар мен зерттеушілердің басын қосқан 20-ға жуық жиын өтті. Құжатты пайдалану мен жүйелеудің жай-жапсары сараланды, – деді алаштанушы ғалым.
Жиын қорытындысына сәйкес, саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия атқарған тынымсыз еңбек нәтижесінде жинақталған барлық құжат алдағы уақытта ғалымдарға және зерттеушілерге қолжетімді болып, ғылыми айналымға түсіп, қалың көпшілікке таныстырылып, насихатталады деп күтілуде. Сондай-ақ Дихан Қамзабекұлы айтқандай, мемлекеттік комиссия атқарған жұмыс әлі талай ұрпақты және ғылыми қауымды жігерлендіретін елдік жұмыстың нәтижесі деуге болады.
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ