«Минералдық тыңайтқыштардағы негізгі қоректік элементтер азот, фосфор, калий элементтері екені белгілі. Минералды тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану дақылдардың өнімін арттырумен қатар, оның түсімінің сапасын жақсартады, топырақты қоректік элементтермен байытып,микробиологиялық процестерге әсер етеді», – дейді Іmex-group компаниясының агрономы Октябрь Құрметбек.
Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің ақпаратына сүйенсек, республикада тыңайтқыш өндіретін 12 зауыт жұмыс істейді. Олардың негізгілері – «Қазфосфат» ЖШС мен «ҚазАзот» АҚ. Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, 2022 жылы 640,8 мың тонна минералды тыңайтқыш, оның ішінде 445 мың тонна азот және 195,8 мың тонна фосфор тыңайтқыштары өндірілді. Былтыр минералды тыңайтқыштарды өндіру 10 есеге дейін төмендеген.
FORBES.KZ ақпарат агенттігінің мәліметіне қарасақ, былтырғы қаңтар-наурыз айларында Қазақстанда 104 мың тонна азот тыңайтқыштары өндірілді, бұл бір жыл бұрынғыдан 7,6% аз. Фосфор тыңайтқыш өндірісі бір жыл бұрын 48,7 мың тонна болса, қазір бірден 8,2 есе, яғни 5,9 мың тоннаға дейін қысқарғаны туралы ақпарат таратқан. Бір сөзбен айтқанда, елімізде тыңайтқыш өндірісі төмендеуде. Ал өндірістің мұнша төмендеп кетуіне шетелдік арзан өнім қатты әсер етіп отырған сыңайлы. Әрине, экономикалық тұрғыдан арзан өнімнің болғаны дұрысырақ шығар. Дегенмен сол сырт елдерден келетін тыңайтқыштың сапасына мән беріп отырған құзырлы орынның болмауы көңілге күдік ұялатады.
«Елімізде тыңайтқыштардың сапасын ешкім тексермейтін күмәнді жағдай қалыптасып отырғаны шындық. Олардың құрамындағы әрекет ететін заттардың мәлімделген параметрлерге сәйкестігі анықталмайды. Бізде агрохимикаттар Ресей, Украина немесе Беларусьтағыға ұқсас тіркеуден өтпейді. Демек, көрші елдерде тіркеудің өзі екі-үш вегетациялық кезеңде топыраққа, өнімге қалай әсер ететінін тексеруден тұрады. Бізде мұның бірі тексерілмейді. Иә, бізде өндірілген және әкелінетін химиялық өнімдерді тіркеу тәртібі бар, оның ішіне минералды тыңайтқыштар да кіреді, бірақ қоршаған орта мен адамға әсер ету қаупіне ғана бағалау жүргізіліп отыр. Онымен қоса, бұл тіркеу декларативті сипатқа ие болуда», – дейді «ҚазАзот» АҚ бас директорының корпоративтік даму жөніндегі орынбасары Тахмина Нағұманова.
Халық арасында «тыңайтқыштың зардабы өте көп, тіпті адамға да, малға да топыраққа да кері әсер етуде» деген алыпқашпа сөз көп. Бірақ мамандар мен ғалымдар тыңайтқыш дұрыс әрі аса дәлдікпен топыраққа енгізілетін дүние болғандықтан, оның кері әсері мүлдем аз деген пікірді алға тартады.
«Тыңайтқыштың жаманы болмайды. Мысалы, қазір ауыл шаруашылығы саласында екі бірдей тыңайтқыш түрі колданылып жүр. Біріншісі – дәстүрлі органикалық тыңайтқыш болса, екіншісі – минералды тыңайтқыш. Тыңайтқыштардың қайсыбірін қолданса да топыраққа кері әсері болмасы анық. Тек олардың өсімдікке және өнімге әсер ету факторы екі басқа деп айтар едім. Мысалы, органикалық тыңайтқыш бірнеше жылдан соң жақсы әсер етеді. Тиісінше, оның болашағы өте тиімді болмақ. Ал минералды тыңайтқыштың әсер етуі өте тез. Биыл енгізілген тыңайтқыш осы жылы ғана өнімге ерекше әсер береді де, одан кейінгі жылдардағы әсері төмендеп кете барады. Ал тірі органикалық тыңайтқыш уақыт өткен сайын пайдалы бола береді», – дейді Агроэкологиялық сынақ орталығының меңгерушісі, PhD доктор Ақгүл Кәсіпхан.
Дегенмен экологтар тыңайтқыштың органикалық түрін не отандық өнімді қолдану керегін алға тартып отыр. Себебі сырттан әкелінген мол өнім отандық өндірушілерді тұқыртып қана қоймай, сапасы төмендеген дүниемен экологиямызға кері әсер етіп жатыр.
«Әрине, тыңайтқыштарды қазір өзге елдерден көптеп тасымалдап жатыр. Бұл – басты қателік. Себебі еліміздің аумағы кең болғандықтан, бізге әр өңірдің өзіне тән тыңайтқыш өндірісін қалыптастырған абзал. Себебі өңірлердің климат пен топырақ жағдайы мүлде бөлек. Соған сай тыңайтқыштың әсер ету деңгейі де басқаша бөлек. Қазір бізге тыңайтқыштар Қытайдан, Ресейден, тіпті Үндістаннан да келе беретін болды. Әрине, бағасы арзан. Бірақ сапасы қандай? Ол элемент бастапқы сапасын сақтап қала алды ма, жоқ па? Міне, осыған мән беруіміз қажет. Мысалы, Үндістаннан жеткізілген тыңайтқыш түрлі климаттық әсерге ұшырайтыны белгілі. Бірде ылғалды ортаға тап болса, енді бірде тым ыстық аумаққа түседі. Осыған сәйкес өсімдікке әсер етуі міндетті түрде төмендеп кетеді. Одан бөлек, жергілікті топырақпен әрекеттесуі қалай болмақ? Сауалды осы жағынан қойып көрген жөн», – дейді Ақгүл Кәсіпхан.
Шынында, шетелдерден келген дүниенің сапасы нашар болса, оның өсімдікке әсері де төмен болары хақ. Ең өкініштісі сол – біздегі алыпсатар делдал компаниялар мемлекеттің сеніміне кіріп, сенім сертификатын алған соң сатырлатып ақша санауды ғана көздеп кететіні бар. Нарық солай екені шындық. Бірақ нарық солай болды деп босаңсымай, Ауыл шаруашылығы, Сауда және интеграция, Өнеркәсіп және құрылыс министрліктері бір тоқтамға келіп, мәселенің түйінін тарқатса болмай ма деген ой көкейге еріксіз оралады.
«Отандық тыңайтқыштарға көбірек қаржы бөлінсе, шетелден алатын тыңайтқыштарды ығыстырып тастайтынымыз шын. Бұл алдымен отандық өндірістің дамуына сеп болады. Өнім түрлерінің көбеюіне де әсер етер еді. Ең бастысы, ғалымдардың жобаларын зауыт зертханаларында сынап көруге мүмкіндік туады. Одан қалса ішкі нарықта сырттан келген өнімдердің үстем болып кетуіне жол бермейді, – дейді ауыл шаруашылығы саласының экономисі Диас Бабаш.
Кейде «өзге елде гектарынан аста-төк өнім алады екен» деген уәжді жиі айтамыз. Әрине, ол елдерде топыраққа да, тыңайтқышқа да ерекше мән беріледі. Мысалы, Беларусь елінде 1 гектар жерге 270 келіге дейін тыңайтқыш себілетін болса, біздегі көрсеткіш 3-5 келіден аспайды екен. Украина, Канада елдері де топыраққа ерекше күтім жасайды, тоздырмауға тырысады. Ресейде ауыл шаруашылығына арналған жерлерді басқарудың өзіндік заңы бар. Сербияда заң бойынша әрбір жер иеленуші жерді күтіп, оның құнарын арттыруға міндетті. Ол жақта шаруалар жерді өңдеп, одан өнім алмаса да жыл сайын жердің құнары арнайы зертханада тексерілуі керек. Ондай базалық мәлімет болмаса, жер иеленуші 3 жылда иелігін мемлекетке қайтаруға міндетті. Ал Қазақстанда топыраққа қатыстысы былай тұрсын, жекеменшікке не жалға алған жерлердің өзінің толық электронды картасы жоқ болып тұр.
Бердібек ҚАБАЙ