Осы кемшілік олардың жазасын түрлі жолдармен тез өтеп шығып, одан әрі шалқып өмір сүруіне мүмкіндік беріп отыр. Сарапшылар оны қатаңдатудың тиімді жолдарын ұсынады.
Қылмыстық қудалауды тоқтатқан дұрыс емес
Былтыр коррупцияға батқан елдердің әлемдік рейтингінде алдыңғы жылмен салыстырғанда 3 балл артық жинап, жағдайын сәл жақсартқан Қазақстан 100-ден 39 балл ғана ала алды. Осылайша, 180 мемлекеттің ішінен 92-орынға ие боп, ең сыбайлас жемқорлық жайлаған елдер тізімінен шыға алмай қалды. Бұл рейтингті жасайтын Transparency International халықаралық антикоррупциялық қозғалысы 50-ден төмен ұпай жинаған елдерді парақорлық дендеген мемлекет деп есептейді. Сол айтқандай, коррупциялық қылмыстар мемлекетіміздің, қоғам мен жеке тұлғалардың мүдделеріне орасан зор зиян келтіріп отыр. Әсіресе, мүліктік шығын миллиардтаған теңгені құрайды. Мәселен, 2021 жылы сыбайлас жемқорлық қылмыстары бойынша қылмыстық істерден келген шығын көлемі 9 миллиард 655 миллион 348 мың теңге болса, 2022 жылы бұл көрсеткіш 12 миллиард 348 миллион 425 мың теңгені құраған. Ал былтыр тіпті 51 млрд 36 млн 153 мың теңгеге бір-ақ жеткен. Неге олай? Оның себебі көп. Соның негізгілеріне тоқталып өтелік. Біріншіден, жемқорлардың мүлкі тәркіленбейді. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында құқық қорғау және арнайы органдар басты назарды жасалған қылмысты дәлелдеуге, яки оның айғақтарын табуға салады. Ал тәркілеуге жататын мүлікті тінту мен анықтауға тиісті көңіл бөлінбейді. Өйткені бұл органдарда онымен айналысып отыратын мамандар жоқ. Осылайша, әшкереленуден қорқып, қылмыстық жолмен тапқан активін алдын ала жасырған жемқорлардың келтірген залалы өтелмей қалады. Оған бір мысал, былтыр Қылмыстық кодекстің 366-бабымен пара алғаны үшін 198 адам сотталған. Солардың тек 18-і ғана мүлкін тәркілеу түріндегі қосымша жазаға тартылған. Сол сияқты Қылмыстық кодекстің бөтеннің сеніп тапсырылған мүлкін ысырап еткені немесе жымқырғаны үшін жауапкершілік қарастырылған 189-бабы бойынша 517 адам сотталған болса, олардың тек 9-ының ғана мүлкі «кәмпескеленген». Мұндай статистика коррупционерлерге қарсы конфискация жазасының қолданылмайтынын көрсетеді.
«Бұл жерде негізгі мәселе Қылмыстық кодексті шектен тыс либерализациялауда жатыр. 2014 жылы басталған бұл үрдіс құқық қолдану практикасында қылмыстық жауапкершіліктен босату, жазаны анағұрлым жеңіліне ауыстыру түрінде жиі көрпініс тапты. Бұл қылмыстық саясаттың аса маңызды принциптеріне, әсіресе әділеттілік қағидатына және міндетті жауапкершілік пен жазаның бұлтартпастығы қағидатына теріс әсер етті. Содан келіп қылмыстық қудалау орбитасындағы адамға профилактикалық әсер ету пәрменділігі де әлсіреді. Мәселен, ҚК-нің 65-бабы 1-бөлігінің екінші бөлімі сотқа коррупциялық қылмысты алғаш рет жасаған адамды, шынымен өкініп, айыбын мойындайтын болса, қылмыстық жауапкершіліктен босатуға құқық береді. Бұл дегеніміз, тіпті ҚК 366-бап 4 бөлігіндегі 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған ауыр немесе аса ауыр қылмысты жасаған адамды да соттамауға болады деген сөз. Сондай-ақ оның қылмыстық жолмен алған мүлкі де тәркіленуге жатпайды. Оған белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыру түріндегі жаза да қолданылмайды. Мұндай жағдай біздің елімізде болған. Мысалға, аталған баптар бойынша істі болған «Қорғас» мекемесінің бұрынғы басшысы Василий Ни мен сол іс бойынша пара беруге қатысқан М.Сайдуллаеваның қылмыстық жауапкершіліктен босатылғанын келтіруге болады. Естеріңізде болса, олар 1 млн АҚШ доллары көлеміндегі аса ірі парамен ұсталған болатын. Бір қызығы, осы тұлғаларға қатысты қылмыстық іс сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басқармасы тарапынан тоқтатылды», – дейді Әділет министрлігі Заң шығару және құқықтық ақпарат институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы, профессор Саттар Рахметов.
Профессордың айтуынша, бұлайша қылмыстық қудалауды тоқтатқан дұрыс емес. Айталық, 2021 жылы елімізде 1 557 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелген болса, оның 1 276-сы бойынша сотқа дейінгі тергеу аяқталып, 1 150-і сотқа жолданған. Осы тұста 126 іс ақтауға жатпайтын негізде, 1 096 іс ақтауға жататын негізде тоқтатылған болса, 34 қылмыс бойынша сотқа дейінгі тергеулер үзіліп қалған. 2022 жылы жылы бұл көрсеткіштер: ретіне қарай 1 724 – 1 501 – 1 267 – 234 – 1 117 және 99 қылмыс болған, ал былтыр: 1 692 – 1 451 – 1 221 – 230 – 725 және 142 қылмыс. Бұл деректерден қылмыстық істердің айтарлықтай көп бөлігі сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында тоқтатылатынын аңғаруға болады. Тіпті, 2021-2022 жылдары өндірісі тоқтатылған және мерзімдері үзілген істер саны сотқа жолданғаннан да асып түскен. Сол сияқты жазаның ең жұмсағы – айыппұл салу өте жиі, ал ең қатаң түрі – бас бостандығынан айыру өте сирек қолданылатынын атай кеткен абзал. Мәселен, істі болғандардың 64-74%-ы айыппұлмен құтылады екен. Ал бас бостандығынан айырылғандардың үлесі 30%-ға да жетпейді. Бұл бір жағы жаза тағайындауда алалушылық бар екендігін де аңғартады. Өйткені ауырлығы мен саралануы бірдей баптардың жазасын таңдауды сот шешеді.
«Айыппұл салу немесе бас бостандығынан айыру жазасының тиімділігі жоғары деп айтуға болмайды. Мұндағы ең бір нәтижелі шара – конфискация болар еді. Бірақ коррупционерлер қылмыстық жолмен тапқан мүлкін шетелге тығатындықтан, мұндай жаза қолданыла бермейді. Түрлі бағалаулар бойынша, тәуелсіздік жылдарында шетелге 165-450 миллиард доллар аралығында қаражат шығарылған. Қаржы министрлігінің мәліметінше, біздің 30 мыңға жуық шенеуніктер өз активін шетелде жасырып отыр. Сондықтан да жазасында мүлкін тәркілеу қарастырылатын коррупциялық немесе өзгедей де қылмыстық іс тіркелгеннен бастап айыпталушының мүлкін іздейтін арнайы жедел топ құрылуы тиіс. Біздің заңнаманың әлсіздігі – осында. Мәселен, шетелдердің қылмыстық заңнамаларында жемқорлық қылмыс жасағандарды жауапкершіліктен босату қарастырылмаған. Айталық, Францияның қылмыстық құқығында қылмыстық жауапкершіліктен босату институты мүлдем жоқ. Тіпті, рақымшылық жасау мен кешірім берудің өзі тек жазадан босату дегенді білдіреді. Германия мен Белгияның Қылмыстық кодекстерінде де сондай. Немістер тіпті ескіру мерзімі өтіп кетсе де қылмыстық жауапкершіліктен босатпайды», – дейді профессор Саттар Мұқанұлы.
Оның айтуынша, біздің елде бұған дейін жемқорларға қарсы заңды қатаңдатудың орнына, жұмсартумен келген. Мәселен, 2018 жылы ҚК 46-бабы 5-бөлігінде жазаны жұмсарту қарастырылып, коррупциялық қылмыстар үшін сотталғандар жазасын қауіпсіздігі ең төмен түзеу мекемесінде өтеуге мүмкіндік алған, яки қоныс-колонияларында орналасып, айдауылсыз жүре алатын болған. Бұл олқылық қоғамда резонанс тудырып, 2020 жылы заң қайта өзгертілді. Бірақ коррупциялық 6 ауыр қылмыс бойынша бұрынғысынша жеңілдік сақталып қалып отыр. Сондықтан да елімізде антикоррупциялық заңнамалар әлі де болса қайта қарауды талап етеді. Бір сөзбен айтқанда, жемқорларға кешірім болмау керек. Соның ішінде мүлкін тәркілеу жағын күшейтіп, оларды тайраңдатып қоюға болмайды.
Коррупционерлердің суретін жариялау керек
«Жемқорлықты жеңуге бола ма?» деген сұрақ әлеуметтік жауапкершілігі жоғары әрбір жанды мазалайтыны рас. «Ендеше не істемек керек?». Мұндай сұрақты біз жемқорлықпен қарсы күрес мақсатында құрылған «Әділдік жолы» республикалық қоғамдық бірлестіктің жетекшісіне де қойған едік. Дидар Нұркенұлы толық жеңуге болмаса да, деңгейін төмендетуге болатынын айтады. Бұл үшін тек қана бір тәсіл керек. Ол – заңсыз баюға қарсы жауапкершілік енгізу.
«Мысалы, өмір бойы мемлекеттік қызметте істеген, жалақысы 250-300 мың теңге болған адамдар бар. Бірақ тұратын үйі зәулім сарай, мінген көлігі соңғы үлгідегі модель, баласы шетелде қымбат оқу орнында оқиды, әйелі шетелге шопингке барады, жылына бес-алты рет ең мықты туристік қалаларда демалады. Міне, осының бәріне ақшаны қайдан алады? Осы сұрақты міндетті түрде қою керек. Егер осы сұраққа жауап бермесе, автоматты түрде жауапкершілікке тартуға тиіспіз. Әлемде мұндай мысалдар өте көп. Мәселен, Гонконгты алайық, 1970 жылдары ондағы мемлекеттік аппараттың жемқорлық деңгейі 92-93% болды. Олар сол кезде заңсыз баюға қарсы жауапкершілікті енгізді. Енді, міне, қазір бұл ел жемқорлықсыз мемлекет ретінде жоғары деңгейде тұр. Сондықтан елімізде заңсыз баюды енгізгеннен кейін ғана біз жемқорлықты жеңе аламыз. Бірақ бізде мұндай жауапкершілік 2027 жылдан бастап енгізілгелі отыр», – дейді «Әділдік жолы» РҚБ-ның бірлестік директоры Дидар Смағұлов.
Оның айтуынша, жемқорлықты заңмен тыйым салып, санкциялық немесе пенитенциарлы жолмен жеңу мүмкін емес екен. Өйткені ол –әлеуметтік немесе қоғамдық проблемадан бұрын, психологиялық проблема. Мысалы, Қытайда өлім жазасы бар. Жылда мыңдаған шенеуніктер ұсталып, көпшілігі ең қатаң жазаға тартылып жатады. Бірақ статистикасында жемқорлық деңгейі төмендеп жатқаны көрінбейді. Сондықтан да заңды қатаңдата түсу қажет болар, бірақ екінші жағынан, бірлескен антикоррупциялық мәдениетті де қалыптастыру керек.
«Мемлекет пен қоғам бірігіп күресуге тиіс. Мәселен, 2018-2019 жылдары жемқорлардың тізімін суретімен бірге жариялау керек деп ұсынғанбыз. Сол кездегі Антикордың төрағасы Алик Жатқанбайұлына бұл мәселені бірнеше рет айтқанбыз. «Әртүрлі жоспарларға, тұжырымдамаларға осындай шараны енгізу керек», – дедік. Мен өзім антикор қызметкері ретінде де мұны жеткіздім. Ол бастамамыз қолдау тапты. Енді бұл шара биылдан басталады. Тиісті заңға қол қойылды. Алдағы уақытта жемқорлардың тізімі жарияланатын болады. Бұл да оларды қоғамнан шеттетудің, жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастырудың бір жолы. Міне, осы секілді батыл қадамдар қажет», – дейді ол.
Десе де, жаңа жылдың алғашқы тоқсаны өтіп барады. Жемқорлардың суреті мен тізімі әлі жоқ. Бұл да болса, парақорлықпен күресте үлкен тайталастың барын білдірсе керек. Бәлкім, Асқар Жұмағалиұлы басқаратын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі үшін жаңа жыл наурыздан басталатын болар. Қандай жағдайда да антикордың жемқорлықпен ымырасыз күрестегі қажырлы еңбегіне тек қана тілектеспіз!
Нұрлан ҚОСАЙ