Әлем халқы құстарды қорғау мақсатында көптеген жобаларды іске асырып, көптеген заңдар қабылдады. Мысалы, құстарды қорғау мақсатында 1906 жылы 1 сәуірді – Халықаралық құстар күні ретінде белгілесе, 14 мамыр – Халықаралық жыл құстары күні боп аталып өтіледі. Бұл табиғат жанашырларының көңілін аулау үшін ғана күнтізбеге енгізе салған дата емес. Дүниежүзі экологтары мен орнитологтары осы күндері құстарды сақтауға және олардың сирек кездесетін түрін қорғауға шақырады. Ал елімізде қанша құс түрлері бар, оларды қорғау қай деңгейде?
Қазақстан құстарды қорғау мен сақтау барысында «Биологиялық алуандықты сақтау Конвенциясы», «Сулы-батпақты алқаптар туралы Рамсар конвенциясы», «Көшіп-қонып мекен ететін жануарларды сақтау Конвенциясы», «Жыртқыш құстарды сақтау келісімі», «Сүйріктұмсықты шалшықшы жөніндегі өзара түсіністік меморандумы» сияқты түрлі халықаралық құжаттарды ратификациялаған. Еліміздің аумағы арқылы құстардың небір көші өтеді. Жылына екі рет миллиондаған құс еліміздің алып аумағын мекен етеді. Кейбірі ұя салып, балапан өрбітсе, кейбірі айлақ ретінде ғана пайдаланады. Ресейдің Шығыс Еуропаға жататын бөлігінен, Батыс Сібірден, Қазақстаннан жылы мекен іздеп ұшатын құстардың бір бөлігі Оңтүстік-шығыс Азияға, Шығыс Азияға, тіпті Африкаға дейін ұшады. Мамандардың мәліметі бойынша, Қазақстанның табиғат жанашырлары көктем сайын қуана қарсы алып, күз сайын қимай-қимай көзбен ұзататын жыл құстары әлемнің 63 еліне ортақ табиғи ресурс болып есептеледі екен.
Қазақстанда 21 отрядқа және 61 тұқымдасқа жататын құстың 500 түрі кездеседі. Оның 90 түрі отырықшы, 313-і қоныс аударатын, 68-і ұшып келетін, 29-ы ұшып өтетін құстар. Қазақстанның «Қызыл кітабына» құстардың он екі отрядының 57 өкілі кіреді. Мұндағы құстар далада да, шөлде де, орманда да, таудың бөктері мен биігінде, табиғи аймақтардың барлығында тіршілік етеді. Еліміздегі табиғи аймақтардың әралуандығының ерекшелігі – Қазақстан орнитофаунасында қоқиқаз, жорға дуадақ, қара бозторғай, бірқазан, қылаңтөс бұлдырық, орақтұмсық, жұмақ шыбыншы және басқа да таңғажайып құстар кездеседі, ал оларды табиғатта кездестіріп қалу – нағыз құссүйерлердің арманы.
Биоалуандықты сақтау қауымдастығы Қазақстанның құстарды қорғау одағымен бірлесіп проблемаларға назар аудару үшін жыл сайын «Жыл құсы» ақпараттық науқанын өткізеді. Мәселен, биыл жылдың құсы деп маубас жапалақ танылды. Қазақстандағы биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясы (АСБК) мүшелері 2024 жылдың құсын анықтауда маубас жапалақ пен қара сайрақты қатар қойып дауыс бергенде алғашқысы 83%-бен озып шыққан.
«Жыл құсын» таңдау науқаны 2006 жылдан бері өткізіліп келе жатыр. Ең алғаш 2006 жылы тарғақ құсына сондай мәртебе берілсе, 2007 жылы – қарлығаш, 2008 жылы – тырна, 2009 жылы – қара бозторғай, 2010 жылы – қараторғай, 2011 жылы – шымшық, 2012 жылы – дала қыраны, 2013 жылы – шиқылдақ қаз, 2014 жылы – ақбас үйрек, 2015 жылы – орақтұмсық, 2016 жылы – торғай, 2017 жылы – үкі, 2018 жылы – тоқылдақ, 2019 жылы – дуадақ, 2020 жылы – ителгі, 2021 жылы – бірқазан, 2022 жылы – бұлбұл, 2023 жылы көкқұс таңдалыпты.
Мұндай тәжірибе шетелдерде кеңінен танылған. Мәселен, Жаңа Зеландияда жыл құсын таңдау шарасына тұтас халық болып атсалысады екен. АСБК мүшелері Қазақстандағы «Жыл құсы» акциясын барша азаматтың қолдауын құптайды.
Құстар туралы құнды кітап жарық көрді
Жуырда табиғат пен құссүйер қауым үшін сүйінші жаңалық болды. Қазақ орнитология ғылымының кітапханасы дерегі мол, мазмұны бай үлкен еңбекпен толықты. Астанадағы Nur Alem (ЭКСПО) павильонында алғашқы таныстырылымы өткен «Қазақстан құстары. Далалық анықтағыш» деп аталатын бұл кітап еліміздің аумағында кездесетін 500-ден астам құстың түрін түстеп, суретін беріп, толық сипаттамасын жүйелеп ұсынған. Барлық құстың қазақша атаулары түгенделіп, биотобы, таралу аймағы және басқа да көптеген мәліметі қамтылған. Кітап сонысымен де аса құнды һәм маңызды.
Айта кетейік, кітаптың орыс тіліндегі нұсқасы В.Рябицев, А.Ковшарь, В.Ковшарь, Н.Берёзовиков сынды ғалымдардың авторлығымен алғаш 2014 жылы жарық көрген. Енді міне, Қазақстанның биоалуандығын қорғау ассоциациясы «Шеврон» компаниясымен серіктестікте жүзеге асыратын Students for Nature жобасы аясында қазақ тіліне аударылып, бұрын кеткен кем-кетіктері ескеріліп, жарыққа шығып отыр. Анықтағышты қазақ тіліне аударғандар – кәсіпқой зоологтар, қазақ тіліндегі зоология оқулықтарының авторлары Бірлікбай Есжанов пен Қылышбек Мұсабеков (өкінішке қарай, Қ.Мұсабеков таяуда о дүниелік болып кетті).
Кітап орнитологтер мен құстарға қызығатын адамдарға арналған: оны табиғатта кездестіріп қалған құстың түрін анықтау үшін қолдануға болады. Әрбір құстың тұсында бірнеше суреті, таралуының сызба-картасы мен түрді анықтау керек кезде мән беретін белгілердің сипаттамасы жазылған. АСБК Құстардың далалық анықтағышын университеттерге, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға (ЕҚТА), мектептер мен кітапханаларға тегін беруге ниетті.
Жабық өткен тұсаукесер кешінде Қазақстандағы Ұлыбританияның елшісі Кэти Лич, Парламент Мәжілісінің депутаты Жанарбек Әшімжан, Орман шаруашылығы мен жануарлар дүниесі комитетінің төрағасының орынбасары Андрей Ким, АСБК ғылыми директоры Сергей Скляренко, Шеврон компаниясының әлеуметтік инвестиция жөніндегі кеңесшісі Лейла Айтмұханова мен түпнұсқа кітаптың құрастырушысы, орнитолог Виктория Ковшарьлар сөз сөйледі.
Бұл еңбекті Ұлыбританияның Қазақстандағы елшісі Кэти Лич те жоғары бағалады. «Кітап қазақ тілінде болғандықтан, сөзімді түгел қазақша айтайын» деген ол авторлар құрамы өте зор, аса қажырлы іс тындырғанын атап көрсетті. Ал «Шеврон» компаниясының әлеуметтік инвестициялар жөніндегі кеңесшісі Лейла Айтмұханова осындай үлкен жобаны жүзеге асырған әріптестерге алғысын жеткізді.
Расында да, бұл кітап бір жағынан орнитологтармен қатар, табиғат пен құстарды сүйетін, құс қарауды, құстар әлемін қызықтауды жақсы көретін барлық қазақстандық үшін таптырмас көмекші құрал болса, екінші жағынан көптеген құстың қолданыстағы қате, жаңсақ атауларын бір ізге түсіруге де септігін тигізбек.
Айта кетейік, іс-шараға кітап авторларының бірі, орнитолог Виктория Ковшарь, орнитолог, АСБК қолданбалы биология орталығының директоры Сергей Скляренко мен басқа да ресми өкілдер қатысып, өз лебіздерін білдірді.
«Осындай тамаша кітаптың шығуына мұрындық болу – біз үшін үлкен мәртебе. 10 жыл бұрын шыққан орысша басылымның маңызы зор еді, бүгін шыққан басылымның да маңызы енді арта бермек. Орнитолог ретінде айтарым, Қазақстандағы құстар әлемі әлі күнге дейін толық зерттелмеген. Кәсіби тұрғыда орнитологиямен айналысатын мамандар саусақпен санарлық. Сол себептен де адамдар ғалымдарға құстар туралы жаңа ақпарат алуға көмектесуі керек, бұл азамат ғылым деп аталады (ағылшынша – Citizen science). Ал қазақша басылған кітап бөдуочерлердің көбеюіне септігін тигізеді. Қазақстанның аумағы өте үлкен, оған бірнеше Еуропа елдері сыйып кетер еді. Қазақстан құстарының тізімі жылдан-жылға артып жатыр. Жыл сайын қоныс аудару маусымында еліміз арқылы Қазақстанда тіркелмеген құстардың түрлері ұшып өтеді. Енді міне, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарда жұмыс істейтін не соның маңында тұратын адамдар, оқушылар мен қазақша әдебиетке зәру боп келген біраз адам осы жұмысқа қосыла алады. Пайдасы да, маңызы да зор кітап шықты. Басылымды дайындаған барша адамға құтты болсын!» – дейді Сергей Скляренко.
Оған қоса, тұсаукесер кешінде National Geographic Qazaqstan ұйымдастырған «Қазақстан құстары» фотокөрмесі ашылды. Көрмеде Қазақстан орнитофаунасының әралуандығын суретке түсірген кәсіби фотографтардың жұмысы қойылды. Астана қаласының тұрғындары мен қонақтары көрмеге келіп, еліміздегі фаунаның әсемдігі мен байлығын көріп, биологиялық әралуандықты сақтап қалу неліктен маңызды екенін біле алады.
«Мемлекет тарапынан қажетті қолдау мен көңіл бөлінуге тиіс»
Жалпы, құстарды зерттейтін ғылым саласын орнитология десе, құстанушыларды орнитолог дейді. Осы ретте біз орнитолог Руслан Оразғалиевтан еліміздегі орнитология саласындағы мәселелер мен дамуы жайында сұрағымызды қойған едік. Оның айтуынша, елімізде әлі де мемлекет тарапынан бұл салаға тиісті деңгейде көңіл бөлінуге тиіс деп санайды.
«Қазақстанда орнитология ғылымы, басқа ғылымдар секілді, ерекше қолдауды қажет етеді. Біздің елде бұл саладағы жағдай күрделі күйде. Орнитологтардың зерттеу жұмыстарынан қажетті нәтижелер алу үшін мемлекет пен тиісті министрліктер тарапынан қажетті қолдау мен көңіл бөлінуге тиіс. Біріншіден, шетелде орнитология саласында қандай жұмыстар атқарылса, біздің қазақстандық мамандар да сол жұмыстарды жасай алады. Шетелдік мамандардың жүргізетін зерттеулерін отандық орнитологтер де жүргізе алады. Екінші мәселе – олардың зерттеулерінің нәтижелеріне мән беру. Шетелде ғалымдар мен мамандардың зерттеу нәтижелері мен деректеріне ерекше көңіл бөлінеді. Өкінішке қарай, Қазақстанда ғалымдардың айтқан пікірлері мен олардың зерттеу нәтижелеріне кейде көңіл аударылмай, ескерілмей жатады. Басты айырмашылық осында деп айтуға болады», – дейді ол.
Жалпы, экологтар мен Мәжіліс депутаттары құстар мәселесін бірнеше рет көтерген болатын. Мәселен, 2017 жылы Парламент Сенатының депутаты Мұрат Бақтиярұлының әріптестері атынан сол кездегі Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаевқа жолдаған сауалында елімізде аң мен құстың 300-ден астам түрі толық жойылуы мүмкін екенін айтып дабыл қаққан еді. «Қазақстан – аяулы мекеніміз. Елімізде табиғи байлық мол. Соның бір көрсеткіші – аң мен құстар. Осы уақытқа дейін олардың көбісі Қызыл кітапқа енгізілді. Мемлекет тарапынан қорғалатын табиғи қорықтардың көлемі 23 млн гектар аумақты, ал аңшылық шаруашылықтардың иелігіндегі аумақ 118 млн гектарды құрайды», – деді сенатор. Оның айтуынша, қоршаған ортаны қорғау бағытында мемлекеттік бағдарламалар да баршылық. Алайда бұл мәселеде дабыл қағарлық жағдай көптеп орын алуда.
«Ресми мәліметке сүйенсек, жерімізде мекендейтін аң мен құстың 300-ден астам түрі толық жойылып кету қаупінің алдында тұр. 2015 жылмен салыстырғанда, 2016 жылдың көктемінде Қазақстандағы құстар саны 2 млн-ға кеміп кеткен. Осыған орай Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті 2017 жылғы 16 ақпан мен 14 маусым аралығында көктемгі аң-құс аулау маусымына тыйым салды. «Комитет шешімі дұрыс емес, жануарлар дүниесіне аңшылардың еш қиянаты жоқ» деп қаптаған аңшылық мақсаттағы шаруашылықтар ашық хат жазып, өре түрегелуде. Дерекке сүйенсек, соңғы бірнеше жыл көлемінде 300-дей аңшылық шаруашылығы құрылған екен. Пайда таппаса, осыншама шаруашылық құрылар ма еді?» – деді Мұрат Бақтиярұлы Үкімет басшысы атына жолдаған депутаттық сауалда.
Сонымен қатар соңғы уақытта ғаламшар эволюциясындағы антропогендік фактордың үлесі шарықтау шегіне жетіп, құс жолының бойында гибридті соғыс нүктелерінің көбейіп кетуі жыл құстарының да ұшып-қонуын қиындатып отырғанын айтып ғалымдар жиі дабыл қағуда. Аспаннан тыныштық кетсе, тіршілік біткеннің берекесі қашатынын Украинадағы соғыс айқын көрсетіп берді. Қақтығыс басталғанына 4 күн болғанда Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің ресми сайты Қара теңіз өңірінен Қазақстан аумағына бағытталған транзиттік әуе рейстерінің саны бір тәулікте 257-ге жеткенін жазды. Ұшақтың үйреншікті жолы жабылса, аэронавигациялық жетек бар. Технологияның арқасында апатқа ұрындырмай, діттеген жеріне аман қондырады. Ал ғасырлар бойы бір ғана жолмен қатынап үйренген құстардың инстинкті технологиямен шендесе алмайтыны анық. Таяу Шығыстағы тоқтаусыз соғыстар құстардың популяциясына зор шығын келтіріп жатқанын айтып, дабыл қағып жүрген ғалымдардың уайымы бекер емес деген сөз. Сондай-ақ ғалымдар 2021 жылы Таяу Шығыстағы ұрысқа байланысты елімізде қоныс аударатын құстардың 150 түрі жойылып кетуі мүмкін деп мәлімдеме жасаған еді. Себебі мезгілге қарай көшіп жүретін құстардың көші-қон жолы Сирия арқылы өтеді екен. Зерттеушілер құстардың қарулы қақтығыстар кезінде өлетінін хабарлап отыр. Осы себепті бұрын Қазақстанда қанатты құстардың алуан түрі болса, қазір тіпті бозторғай да сирек кездесетін көрінеді.
ТҮЙІН:
Құстар өсімдіктерді тозаңдандыруда, жәндіктердің санын реттеуде және ыдырауға ұшыраған өлекселерді жоюда маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар олар – табиғаттың бір бөлшегі, аспанның көркі. Ендеше қанаттылардың қанаты талмай, табиғатты әсен әуенге бөлеп, көгімізде еркін шарықтауға жазсын.
Наурызбек САРША