«Бәрі маған ақыл айтқыш.
Сезбейді ғой олар дым,
Өзім де елге көптен бері көсемсуді доғардым» немесе
«Жамау етіп тұрмысқа жалақымды,
Жалбақтаумен қарсы алам қонағымды.
Өмір жәйлі әңгіме қозғай қалсаң,
Бір ақымақ таппайсың, бәрі – ақылды!» – деп жырлапты ақын Тыныштықбек өлеңінде. Иә, бүгін әлеуметтік желі бетін аша қалсаңыз, ақыл айтатын «ақылмандардан» аяқ алып жүргісіз. Бір курс сатып алып, оқып кеңес беретін псевдо-психологтар, физика мен космос жайында уағыз айтатын молдалар, тарих жөнінде айтатын әлеуметтанушылар, қалай баю керектігін үйрететін коучтар – бүгінгі заманның «ақылмандары». Тренинг өткізіп ақылын ақыға сататындар да жетерлік. Дегенмен олардың айтқан ақылдарының рас, өтірігін бағамдап, ой таразысына салып, сыни ойлау жүйемізді қосып, сараптау бізге артылған жүк болмақ.
Сонау бір заманда бір поэзия өнерінен аса хабары жоқ ортанқол ақынның «Патшаға арнап ғажап туынды жаздым. Осы туындымды хан қақпасының алдына іліп қойсам деймін» дегенде, қасындағы атақты бір ақын «Сол туындыңның қасына өзіңді де іліп қоюыңа кеңес беремін» дейді. Сонда әлгі «не үшін?» деп сұрағанда, «Осынау «ғажап» туындыңызды сіздің шығарғаныңызды хан ием білуі керек емес пе?» деген екен. Иә, қаншама ғасырлар бойы дарынсыздардың өз-өздерін асыра бағалағанына куә болып келе жатырмыз. Мұндай жағдай барлық салада кездеседі. «Мен ештеңе білмейтінімді білемін» деген грек данышпаны Сократ секілді өзіңнің білмейтіндігіңді білу үшін де білімпаз болуың керек демек. Ал біз өзіміздің білмейтіндігімізді білеміз бе?! Күмәніміз бар. Бұған әлеуметтік желідегі аспандағы жұлдыздан көп ақылшылардың білмейтіндігін біреуге үйреткісі келгендігін мысал етсек болады. Иә, әдетте тәжірибесіз адамдар өзінің қабілетін асыра бағалайды. Керісінше, тәжірибелі адамдар, өз мүмкіндігін төмендетуге бейім. Бұл ретте қытай данышпаны Лао Цзы «Білген айтпайды, айтқан білмейді» деп нақтылай түседі. Дегенмен осы бір құбылыстың психологияда атауы да бар болып шықты. Ол қандай құбылыс десеңіз, лирикалық шегініс жасайық...
Даннинг-Крюгер эффектісі қалай пайда болды?
1995 жылы сәуірде бір әумесер америкалық Питтсбургтегі бір күнде екі банкті тонайды. Бір таңқаларлығы, ол тіпті бетін жасыруға тырыспай, керісінше банктен шығар кезінде бейнебақылау камераларына қарап жымиған да екен. Банкте емін-еркін ешқандай бетпердесіз ойран салған қылмыскерді полиция лезде қолға түсіреді. Кейін белгілі болғандай бұл Макартур Уилер деген қылмыскер болып шықты. Бір күн өтпей сол күні түнде қолға түскен қылмыскердің сондағы таңданысында шек жоқ еді. Өз қылмысын мойындамай қанша тулағанымен, ақыры оған камералардың бейнежазбасын көрсеткенде ғана сабасына түседі. Дегенмен ол «менің бетімде лимон шырыны болған еді ғой», – деп ол күбірлей беріпті. Уилер теріге лимон шырынын жағып алу оны бейнебақылау камераларына көрінбейтін етіп тастайды деп ойлаған сыңайлы. Лимон шырыны көрінбейтін сия ретінде пайдаланатынын білетін оның ойынша, бейнекамерада бет-жүзі де көрінбейтін болуы тиіс еді. Бұл гипотезаны сынау үшін қылмыскер тонау алдында Polaroid-те бірнеше суретке түсіп те көрген екен. Бір таңғаларлығы, фотосуретте бет шынымен көрінбейді. Кейінірек тәртіп сақшылары мұның да сырын анықтады. Сынақ барысында лимон шырыны қылмыскердің көзіне тамып кетеді. Көзі ашып, абыржыған Уилер өзін түсіруде қалт кеткен екен. Демек, бос бөлмені түсірген. Полиция ақыры Уилердің есі ауыспаған және есірткі қолданбаған, бар болғаны ақымақтығымен қателесті деген тұжырым жасады.
Кейін Корнеллдегі психология профессоры Дэвид Даннинг пен оның аспиранттарының бірі Джастин Крюгер бұл құбылыстың керемет мысал екенін түсінді. Бұл құбылысты олар 1999 жылы зерттеп, ғылыми негіздеген. Зерттеушілер тобы студенттер арасында әзіл-оспақ, логикалық ойлау және грамматика бойынша тест өткізеді. Қатысушыларға нәтижелерін көрсетпес бұрын Даннинг пен Крюгер олардан өз жұмыстарын пайызбен бағалауды сұрады. Барлық үш сынақта ең төменгі балл жинаған студенттер (шамамен 15%) өз нәтижелерін олар жинағаннан 50%-ға жоғары бағалайды. Ал ең жоғары нәтижелерге қол жеткізген қатысушылар болса, өздерін жоғары бағаламай, керісінше қарапайымдылық танытыпты. Сосын ғалымдар «қабілетсіз адамдар өздерінің қабілетсіздігін түсіне ала ма?» деген сұраққа бастарын қатырады. Осылайша, бұл мәселені шешу үшін ғалымдар ең төменгі балл жинаған қатысушыларды қайта шақырды. Оларға енді басқа студенттердің сынақтарын бағалау ұсынылды, содан кейін бастапқы тестілеу нәтижелерін қайта бағалау ұсынылды. Олар өздерінің қабілетсіздігін мойындамағанымен қоймай, керісінше өздеріне одан да жоғары ұпай берді. Келесі зерттеулерінде Даннинг пен Крюгер зертханадан шығып, мылтық атып машықтанатын жерге барады. Ол жерде олар мылтық атуға әуестенетіндерден қарудың қауіпсіздігі туралы сұрау салады. Олардың алдыңғы нәтижелері сияқты сұрақтарға дұрыс жауапты ең аз бергендер өздерінің атыс қаруы жайындағы білімдерін асыра бағалайды. Ақыры ғалымдар «Білімсіздік пен білімсіздігін білмейтіндер: өздерінің қабілетсіздігін мойындаудағы қиындықтар өзін-өзі жоғары бағалауға қалай әкеледі» атты мақаласын жариялады. Ақырында психологияда Даннинг-Крюгер эффектісі деген жаңа термин пайда болды.
Терминге байланысты тағы бір мысал. 2016 жылы Мэрил Стриптің «Примадонна» фильміндегі кейіпкерді еске түсіріңізші. Америкада ХІХ -ХХ ғасырларда өмір сүрген Флоренс Фостер Дженкинс есімді кейіпкер. Әлгі ханым көк түйір таланты, тіпті қабілеті болмаса да өз дәуірінің әйгілі әншісі һәм пианисткасы болды. Өйткені өзінің ғажайып «дарынына» сенімді болғаны сонша, өзін күлкіге айналдырған тыңдармандарын оның ғажап талантын көре алмайды деп қабылдаған. Әкесінің басқа мамандық таңда деп берген кеңесіне қарамастан, Флоренс бар байлығын қазіргі тілмен айтқанда өз концерттерін ұйымдастыруға және оны жарнамалауға жұмсады. Айналасы оны «барлық дәуірлердің ең дарынсыз опера әншісі» дегеніне қарамастан, ол әйгілі болды. Оның репертуарында Моцарттың, Вердидің, Брамс пен Штраустың туындылары болды. Ол ешқашан нотаға тура түспейтін және байғұс аккомпианаторлары оның сандаған қателігін, жарықшақты дауысын жасырамыз деп-ақ шаршайтын. Халық тіпті оның жексұрын дауысын тыңдап, күлкіге қарық болу үшін ғана концерттеріне топырлап жиналатын. Қалай дегенмен де Флоренс өз арманына жетті. Ол мыңдардың алдында концерт берді және танымал болды. Ол өлгеннен кейін осынау ерекше әнші туралы деректі және көркемфильмдер түсірілді. Абайдың «Арсыз болмай атақ жоқ» дегені осындайда еске түседі.
«Болған жігіт болдым демес»
Даннинг-Крюгер эффектіне сәйкес, тәжірибесіз адамдар қате тұжырымдар жасап, сәтсіз шешімдер қабылдайды. Олар өзінің сәтсіздіктері қате шешім мен тәжірибесіздіктің нәтижесі екенін түсінбейді және өздерінің «ергежейлі» қабілеттеріне сенеді. «Әдетте түсінігі жетімсіздер көп білеміз деп ойлайды, ал мүлде ақылынан айырылғандар бәрін білеміз деп ойлайды» деген Дж. Бруно ойы осы көріністі сипаттайды. Ал тәжірибелі адамдар, қабілетін адекватты бағалап, өз дағдыларына сәл күмәндануға бейім. Олар басқалар ыждағаттылықпен үйренсе өздері жасай алатын нәрсені олар да оңай меңгеріп кетеді деп ойлайды. Бұл ретте «Адамның шығу тегі» кітабында Чарльз Дарвин «Надандық білімнен гөрі сенімділікті жиірек тудырады» десе, Бертран Рассел: «біздің әлемнің қиыншылығы – ақымақ адамдар тым сенімді, ал ақылды адамдар күмәнге толы» деп нақтылайды. Өз «таланттары» мен «тәжірибелеріне» тым сенімді жандардың күлкіге қалып жатқанын өмірде жиі байқауға болады. Бұл барлық салада бар. Спортта танымал кәсіпқой боксшыларды жекпе-жекке шақырған әуесқойлар жетерлік. Олардың қандай нәтижемен аяқталғаны да көпке таныс. Біз жоғарыда өзін зор, өзгені қор санайтындар туралы сөз еттік. Енді монетаның екінші жағына қарай ойыссақ.
Крюгер әсерінің тағы бір белгісі – өзін қор санаулық. Бұл әдетте білімділер мен таланттылар арасында жиі көрініс табады. Мұндай адам өзінің құзыреттілігін жеткілікті түрде бағалай алмайды. Мұндай синдромы бар адам өзін-өзі бағалаудың төмендігінен зардап шегіп, өз білімін жеткіліксіз деп санайды, айналадағылардың бәрі сауатты деп ойлайды. Айырмашылығы сол, біліксіз адамдарға қарағанда шынымен білімдар адамдар басқалардың сынауынан қашпайды және кері байланыс жасап, қателігін түзетіп отыруға қауқарлы. Себебі олар – Конфуций айтпақшы, «Нағыз білім – өз надандығыңның деңгейін білу» деген қағиданы ұстанатындар. Бұны қазақ бір ауыз сөзбен «Болған жігіт болдым демес, болдым десе болғаны емес» деп қысқа қайырады.
ТҮЙІН:
Бүгінде «Абай деген ақын болмаған», «Кітапты кедей адамдар оқиды», «Мерседесті молдалар ойлап тапқан» деген ойларын ортаға салған жоғарыдағы дерт иелерін аз байқап жүрген жоқпыз. Бұларды «ақпараттық алаяқ» деп атауымызға да болады. Себебі бұл ақпараттарға имандай сенетін қауым тағы бар. Мұндайда С.Батлердің «Жарық дүниеде алаяқтардан ақымақтар көп, өйтпегенде алаяқтардың өмір сүруіне ешбір себеп болмас еді» деген сөзі еске түседі. «Өзінің ақымақтығын білген адамды данышпанға тең десе де болғандай. Ал өзін данышпанға балаған ақымақ – шын мәніндегі ақымақ» деген ғұлама сөзі мен «Дүниеде ең оңайы – біреуге ақыл айту, ең қиыны – өз-өзіңді жөнге салып, өзіңді-өзің түсіну» деген әл-Фарабидің сөзін естен шығармағанымыз абзал. Ал біз өз ақымақтығымызды білеміз бе?!
Наурызбек САРША