Алайда әскери міндетін өтеп жүргендер арасындағы өлім-жітім баласын армияға аттандыратын ата-ананы алаңдата бастады. Тіпті, мерзімді әскери міндет өтеуді түбегейлі алып тастауды ұсынғандар да, әскерге шақыруды 18 емес, 20 жастан бастауды алға тартқандар да бар. Петициялар да жарияланып жатыр. Өйткені Қарулы күштерде темірдей тәртіптің сақталатынына сенетіндер қатары азайып кеткен тәрізді. Себебі неде?
Былтырдан бері медиа кеңістікте әскердегі өлімге қатысты бір ақпарат кезіп жүр. Оны Бас әскери прокуратура таратқан. Прокуратураның ресми мәліметіне қарағанда, 2020-2023 жылдар аралығында Қарулы күштер қатарында қызмет етіп жүрген 270 азамат қайтыс болыпты. 2020 жылы 78 әскери қызметші, 2021 жылы 96, 2022 жылы 85, 2023 жылдың алғашқы айларында 11 әскери қызметші өмірден озған. Әскери қызметкерлер өлімінің 36%-ына ауру-сырқау себеп болса, 24%-ы көлік апаттарынан қайтыс болған. Өзіне қол салғандар үлесі – 20% немесе 54 адам. Былтыр сәуір айында жарияланған осы ақпарат әлі күнге медиа ресурстардан түскен жоқ. Жаңа статистика толық айтылмады. Тек деректердің ішінара ғана өзгергенін байқаймыз. Ал болып жатқан оқиғалар алаңдатарлық деңгейге жетті. Тек биылғы кыркүйектің өзінде әскер қатарында жүрген 5 азамат көз жұмды.
Айталық, 7 қыркүйекте Маңғыстаудағы оқу-жаттығу кезінде офицер жас сарбаз Марат Барқұловты тапаншамен атып алды. 12 қыркүйекте Алматыдағы С.Нұрмағамбетов атындағы құрлық әскері институтында 44 жастағы сержанттың денесі табылды. 19 қыркүйекте Аягөздегі 10810 әскери бөлімінде Нұрсұлтан Алдамұратов есімді офицердің мәйіті табылды. Алдын ала «өзіне қол салды» деген уәж айтылған, бірақ тергеу аяқталған жоқ. 21 қыркүйекте Петропавл қаласында келісімшарт бойынша жұмыс істеп жүрген әскери қызметкер қайтыс болды. 28 қыркүйекте Ақтау қаласындағы 51809 әскери бөлімінде Н.Мұханов есімді сержант өзіне қол салыпты.
Одан бөлек, Қарулы күштер қатарындағы қызметін өтеп жүріп, үйіне мүгедек болып оралғандар бар. Ұлттық ұлан қатарында қызмет еткен Ербаян Мұхтардың тағдыры соған дәлел.
Бәлкім, осындай жағдайларды көріп отырғандықтан болар, ата-аналардың әскери қызметке сенімі азайып бара жатқанға ұқсайды. Қарулы күштерде әлімжеттік жоқ екеніне көздері жетпейді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та биылғы жолдауында бұл мәселеге назар аударған.
«Әскер қатарында заң мен тәртіптің сақталуы – айрықша маңызды міндет. Жастар әскерге Отан алдындағы борышын өтеуге барады. Жас сарбаздарымыз өз міндетін алаңсыз орындауы үшін әскер қатарында, ең алдымен, темірдей тәртіп болуы тиіс. Қарулы күштер мен басқа да күштік құрылымдар осы талапты мүлтіксіз орындауы қажет. Әр ата-ана әскерге кеткен баласын мемлекетке сеніп тапсырады. Сондықтан сарбаздардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне, ең алдымен армия басшылығы және құқық қорғау мекемелерінің басшылары жауапты», – деді Қ.Тоқаев өз Жолдауында.
Ал Мәжіліс депутаттары бейбіт күнде әскерилер арасында өлім-жітімнің көбейіп кеткеніне алаңдап, Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықовқа депутаттық сауал жолдаған еді.
«Жауырды жаба тоқығанмен жара жазылмайды. Оның айғағы – бейбіт күнде сарбаздарымыз түрлі дене жарақатын алып, кейбіреуі қайтыс болуда. Бұл – бір емес, бірнеше рет қайталанған жағдай. Осының салдарынан айыппұл салмақ түгілі айып тақсаң да ешкім бауыр еті баласын жастар жан тапсырған орта – әскер қатарына жібергісі келмейді. Мәселен, соңғы үш жылда Қазақстанда 270 әскери қызметкер қайтыс болған. Соңғы төрт жылда әскерде 86 суицид тіркелген, 20 әскери адам өзіне қол салуға оқталған. Бұл – әскери прокуратура мәлімдеген ресми сан», – деді «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Н.Сәрсенғалиев.
Депутат айтқан мәліметте суицид деректерінің 86-ға жеткенін байқаймыз. Өзіне қол салмақ болғандар – 20 адам. Міне, осы деректердің өзі 2023 жылдың сәуірінен бері айтылып жүрген «270»-тің өзгеріп кеткенін көрсетсе керек.
Сонымен бірге депутат өз сауалында әскерде әлімжеттік бар екенін бірер мысалмен атап өтті. «2023 жылғы тамызда әскери бөлімшелердің бірінде командир әскерге жаңадан келген сарбазды орындықпен ұрып, соққыға жыққан. 2024 жылдың маусым айында Жамбыл облысының бір әскери бөлімшесінде әскерге келгеніне бір-ақ ай болған сарбаз ес-түссіз жансақтау бөліміне түскен. Ал жуырда болған жағдай бүкіл отандасымыздың ашу-ызасын туғызды. Ұлттық ұланның жауынгер Ербаян Мұхтар басынан алған жарақаттан бес ай бойы ес-түссіз жатты. Жауаптылар болса қашанғыдай жауапкершіліктен жалтарып, «Ербаян дәретханаға құлап, жарақаттанды» дейді. Бірақ бұған сау адамның сенбесі анық», – деген еді Н.Сәрсенғалиев. Сонымен бірге ол Қорғаныс министрлігінің әскери бөлімшелерде 12 мыңнан астам бейнекамералары бар екенін айтқан уәжіне де тоқталған. «Ондағы жазбалар қайда? Әлде Ербаян секілді бауырларымыз жарақат алғанда әлгі камералар теріс қарап қалды ма? Әскердегі әлімжеттік мәселесін партия 2022 жылы көтерген болатын. Алайда жағдай түзелмек түгілі, ушығып кетті десе де болады. Сарбаздардың армияда жарақат алып, қайтыс болуы тоқтар емес», – деді. Бұл дегеніңіз, бұрынғылар ұстаздарға қарата айтатын «еті – сенікі, сүйегі – менікі» дейтін ұғым армияға тура мағынада айтылатын деңгейге келіп қалғанын көрсетеді.
Күш құрылымдарына ортақ мәселе
Бірден айтайық, «әскер» деген соң бұқара тиісті форма киетін азаматтар жұмыс істейтін құрылымдарды өзара ажыратып жатпайды. Армия, шекара қызметі, Ұлттық ұлан, Мемлекеттік күзет қызметі деп бөліп-жарып отырмайды. Өйткені мерзімді әскери борышын өтеуге шақырылатын азаматтар бірден «армияға кеттік» дейді. Ал іс жүзінде әскер қатарына шақырылған азаматтар түрлі күш құрылымдарында борышын өтейді. Келісімшарт бойынша жұмыс істейтіндер де солай. Офицерлер де. Бірақ депутаттар мен қоғам белсенділерінің, медианың сауалдарына әдетте Қорғаныс министрлігі жауап береді де, ҰҚК Шекара қызметі, ІІМ-іне қарасты Ұлттық ұланның жауапты қызметкерлері үнсіз қалады. Ақпарат құралдарына жауап беруден жалтарады. Кейде қисынға келмейтін уәж айтатын офицерлер де кездеседі. Ұлттық ұлан офицерлерінің жас сарбаз Ербаян Мұхтардың жарақаттануына қатысты айтқан уәжі соны көрсетеді. Аталған құрылым «Ербаян дәретханаға құлап, жарақаттанды» деп ақталмақ болғанына қоғам белсенділерінің, сарбаздың ата-анасының сенбегені де содан.
Ал Қорғаныс министрлігі мамандары әскери қызметтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және нығайту қажеттілігімен келіседі, әйткенмен, әскери қызметте жүріп көз жұмған азаматтардың барлығы өздеріне қатасты бөлімшелерде болмағанын алға тартады. Өзге күш құрылымдарына да назар аудару қажет екенін тұспалдайды.
– Депутаттар кейінгі үш жылда Қазақстанда 270 әскери қызметкер қайтыс болғанын келтірді. Шынында, оның ішіндегі 140 оқиғасы үш жылда Қарулы күштерде болған жағдай. Азаматтардың өмірден өтуіне сырқаттануы, жол-көлік апатына ұшырауы, өзіне-өзі қол салуы, қару ұстау кезінде қауіпсіздік шараларын бұзуы және тұрмыстық жағдайлар себеп болған. Қалған 130 оқиға басқа күштік құрылымдарда тіркелді, оған біздің еш қатысымыз жоқ, – деді Қорғаныс министрінің орынбасары генерал-майор Бақытбек Сыдықов.
Адам өліміне соқтырған өзге 130 оқиға Төтенше жағдайлар министрлігінде, Шекара қызметінде, Ұлттық ұланда және Мемлекеттік күзет қызметінде болған.
Сонымен қатар Бақытбек Сапарбекұлы депутаттық сауалда айтылған «әскерде 86 суицид болды» деген ақпаратты нақтылады: бұл фактілер де барлық күштік құрылымға тиесілі. Соның ішінде кейінгі 4 жылда Қарулы күштерде 40 суицид оқиғасы тіркелген. 2021 жылы – 10, 2022 жылы – 7, 2023 жылы – 12, 2024 жылы – 11 оқиға. Санаттар бойынша төрт жылда 7 офицер, 22 келісімшарт бойынша әскери қызметші, 4 курсант (кадет) өзіне-өзі қол салған. 4 жылда мерзімді әскери қызметке шақырылған 7 жігіт суицид жасады. 2024 жылы бір ғана оқиға тіркелген. Жыл аяқталуға жақын қалғанын ескерсек, мерзімді борышын өтеп жүрген сарбаздар арасында суицидті азайта білген министрлікке «бәрекелді!» деу керек еді. Алайда дәл осы мәліметтің өзі адам өмірінің статистикадан артық құны қалмай бара жатқанын көрсетеді. Қаза тапқан әскерилерді «офицер, келісімшарт әскері, азаматтық борышын өтеуші» деп бөлудің өзі цифларды ойнатып, ата-ана «ақырып теңдік сұрай» қалса, жалтару үшін жасалған амалдай көрінеді. Дегенмен Қорғаныс министрлігінің мәселені ашық талқылаудан қашпайтыны қуантады. Әйтпесе, әлімжеттік белгілері мен суицидке Шекара қызметі, Ұлттық ұлан қатарлы күш құрылымдарының бәрінде де бар. Себебі әскери қызмет қоғамның айнасы. Мектептегі қыздар төбелесіп, жасөспірімдер бір-бірін бопсалап, сабап, пышақтап, қылмысты романтика деп санап жүрген қоғамда абарлық келеңсіздік армияда ғана болады деудің өзі қисынсыз.
Әлбетте, әскердегі әлімжеттік, суицид қатарлы мәселелерді сөз еткенде, мұндай келеңсіздіктерді жоюға бағытталған қадамдарды атап өтпеу әділетсіздік болар еді. Қорғаныс министрінің орынбасары Б.Сыдықов әрбір заңсыз әрекет мұқият тексерілетінін айтады.
– Біз өзімізге жүктелген міндеттерді орындаудан және жауапкершіліктен қашпаймыз. Барлық оқиға бойынша себептері мен мән-жайларын анықтай отырып, егжей-тегжейлі қызметтік тексерулер жүргізіледі. Кінәлі адамдарға қатысты қатаң шара қолданылып, жағдайды жақсартуға бағытталған ұсыныстар енгізілді. Өз тарапымыздан, бір де бір құқыққа қайшы әрекеттер тексеріссіз және алдын алу шараларын қабылдаусыз қалмайтынына сендіргіміз келеді, – деді Б.Сыдықов.
Оның айтуынша, ведомство басшылығы сарбаздарды казармалық бұзақылықтан оқшаулау және жергілікті жерлерде әскери тәртіпті қамтамасыз ету үшін мүмкін болатын барлық шараны қабылдап жатыр. Нәтижесінде, жылдан жылға қылмыстар, соның ішінде жарғыдан тыс қатынастар және орны толмас шығындар азая бастаған. Ресми мәліметке сәйкес, соңғы үш жылда Қарулы күштерде жарғыдан тыс қатынастардан туындайтын қылмыстардың саны 43%-ға немесе 40-тан 23 дерекке дейін кеміген. Мерзімді әскери қызметшілер арасындағы суицид 67%-ға азайып, 2023 жылғы 3-тен 2024 жылы 1 фактіге дейін төмендеген. Осыған орай әскерилер ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтірмеу, қазақ елін болашақта армиясыз қалдырмау үшін бұл мәселеде хайп қумай, байбаламмен емес, байыппен қарауға, тек фактімен сөйлеген жөн деп отыр.
Мәселені жасырғаннан көрі, оны шешкен дұрыс
Психиатр маман Меруерт Баталованың айтуынша, мұрты енді ғана тебіндеп шыққан бозбалалар әскерде тұлға болып қалыптасудың кезекті бір кезеңінен өтеді.
– Мен де баламды 19 жасында әскерге жібердім, есейіп оралды. Бұрын өміріндегі барлық сәтсіздігі үшін ата-анасын айыптауға дайын тұратын. Бар кінәні әкесі екеуміздің «дұрыс тәрбие» бермеуімізден іздейтін. Жұмыстан қол тимей, балама тиісті көңіл бөле алмағаныма өзімді кінәлі сезінетінмін. Енді арамызда сыйластық, түсіністік орнады. Университетке түсті. Менің ойымша, қазіргі әскери қызмет бұрынғыға қарағанда көп жақсарды. Онда жастарға оқу курсынан өтіп, белгілі бір мамандықты игеруге, кәсіпке үйренуге мүмкіндік беріледі. Сөйтіп, олар NEET жастардың қатарын толықтырмайды, – деді М.Баталова.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023 жылдың қорытындысында не оқымайтын, не еңбек етпейтін NEET жастардың саны 379,3 мың адамға жетті. Бұл елдегі жасы 34-ке жетпеген жастардың 7,1%-ын құрайды. Армия еңбекқорлыққа, тәртіпке, жауапкершілікке, тіпті «тайм-менеджментке» үйрете алады. Сондай-ақ қоғаммен қарым-қатынас жасауына, әлеуметтенуіне көмектеседі.
Маманның байламынша, әскерде неге әлімжеттік болатынын түсіну қиын емес. Түрлі-түрлі тәрбие алған, құндылықтары да әрбасқа жігіттер бір жерге жиналады, казармалық жағдайда бірге тұрады.
«Өкінішке қарай, мектептегі балалар да төбелесіп, тіпті атысып жатады. 18-ден асқанда, бала жасөспірім жастан ересек шаққа өтеді. Өзіне, туыстарына, достарына, қоғамға деген көзқарасы өзгереді, қайта құрылады. Ол енді ересектер ортасында өз орнын иеленуге, өзін-өзі танытуға, мықты жігіт, дербес тұлға екенін барлық жерде паш етуге тырысады. Сондықтан офицерлер, сержанттар өз қарауындағы жас жауынгерлерге әкедей бола білуі, оларға жақын, қамқор болып, дұрыс жол, жөн нұсқауы тиіс. Олардың өмірі әскери өнерге қатысты қызықты істермен, азаматтық өмірде де қажетке жарайтын жаңа біліммен, патриоттық құндылықтармен толтырылғаны маңызды. Ерігуге, зерігуге мейлінше аз уақыт қалдырған жөн», – деді психиатр.
Ол баласынан тәртібі қожыраған әскери бөлімдерде лудомания, нашақорлық, маскүнемдік проблемалары бар екені туралы әңгіме естіпті. Қарулы күштер де қоғамның бір бөлшегі. Статистика бойынша, әскерге шақырылғандардың 90%-ға дейінгісі армияға шейін спирттік ішімдіктерді татып көрген. Соған әуестенгендері әскерде де сол жаман әдетін жалғастыруға талаптануы мүмкін. Сондықтан проблеманың барын жасыруға емес, онымен күресуге тырысқан жөн.
Бұл ретте Қорғаныс министрлігі құқықбұзушылықтардың алдын алу үшін ішкі және ведомствоаралық бағдарламалар әзірленгенін, ондағы талаптарды орындауға бағытталған кешенді шаралар қабылданып жатқанын мәлімдеді. Әскери қызметшілердің арасында құқықбұзушылықтардың, әлімжеттіктің, өлім-жітімнің, жарақаттардың алдын алудың іс-әрекет алгоритмдері қолданылады.
Қарулы күштерде «Отбасымен бейнеқоңырау» сервисі іске қосылды. Сарбаздар аптасына 2 рет ата-анасымен видеобайланыс арқылы тілдесе алады.
– Қазақстан Қарулы күштері Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, әскери қызмет кезінде сарбаздардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жан-жақты іс-шараларын қабылдап жатыр. Біріншіден, болашақ сарбазды әскери дайындыққа жібермес бұрын оларға қауіпсіздік шаралары түсіндіріледі. Екіншіден, әскери қызметшілердің жүріс-тұрысына онлайн-бақылау жасау үшін қызметтік үй-жайлар, соның ішінде казармалар, жатын-үй бөлмелері видеокамералармен жабдықталды, ол үшін штаттық оператор лауазымдары енгізілген. Барлық әскери бөлімде 12 мыңнан астам бейнекамера бар, – деді Қорғаныс министрлігінің ресми өкілі Руслан Жангулин.
Үшіншіден, әр бөлімшеге дербес жауап беретін офицер тағайындалды. Арнайы WhatsApp, Телеграм чаттарда ата-аналар тікелей әскери басшылармен тілдесіп, өзін және әскери қызметтегі баласын толғандырған сұрақтарын офицерге қоя алады. Сардарлар мен қарапайым сарбаздарға арналған роталық чаттар ашылған.
– Жақында «Отбасымен бейнеқоңырау» сервисін іске қостық. Енді аптасына екі рет әскери борышын өтеп жүрген сарбаз ата-анасымен бейнебайланыс арқылы тілдесе алады. Ол үшін бізде арнайы бөлме жабдықталып, қажетті құралдар сатып алынды. Сонымен қатар әскери бөлімшелерде психологтар жұмыс істейді, олар үнемі анонимді сауалнамалар жүргізеді, – деді Руслан Жангулин.
Мұның сыртында, әскерлерде ұдайы негізде профилактикалық онкүндік, акция, айлық, анонимді сауалнамалар, психологиялық тренингтер, мамандардың солдаттардың дене-мүшелерін қарап тексеруі енгізілді. «Ойынқұмарлыққа жол жоқ», «Мен лудоман емеспін» сияқты айлықтар, әртүрлі тренингтер, дөңгелек үстелдер және басқа да профилактикалық іс-шаралар өткізіледі. Министрлік бұл бағыттағы жұмыстар жалғасатынына сендірді. Сондықтан ата-аналар балаларын еш қорықпастан, Отан алдындағы әскери борышын өтеуге жібере алады.
730 мың жастың 20 мыңы ғана алынады
Айта кету керек, биылғы күзгі әскерге шақыру науқаны барысында Қазақстан армиясы мен күш құрылымдарының қатары 20 мыңнан астам сарбазбен толығады. Бұрынғы жылдары бұл сан 18 мыңның айналасында болатын. Ел Президентінің 2024 жылғы 1 ақпандағы Жарлығына сәйкес күзгі шақыру 1 қыркүйекте басталды, 30 желтоқсанға дейін жалғасады. Оның барысында жергілікті әкімдер орынбасарларының төрағалық етуімен, 195 қалалық және аудандық әскерге шақыру комиссиясы мерзімді әскери қызметке шақыруды кейінге қалдыруға немесе босатуға негіздері жоқ 18 жастан 27 жасқа дейінгі азаматтар арасынан шақырылатындарды іріктеп алады.
«2024 жылғы күзгі шақыру барысында Қарулы күштердің бөлімшелері – 9 933, Ұлттық ұлан – 6 822, ҰҚК Шекара қызметі – 3 200, ТЖМ – 317 және Мемлекеттік күзет қызметі 290 жас сарбазбен жасақталады. Шақырылған жастардың бәрі әскерге алынбайды, іріктеу біршама қатаң өтпек. Себебі тұтастай алғанда Қазақстанда жасы бойынша әскерге жарамды ер азаматтардың саны 730 мыңнан асады. Соның ішінде 120 мыңы әскерге дайын. Олардың арасынан 40 мыңын шақырамыз», – деді ҚР Қарулы күштері Бас штабы Ұйымдастыру-жұмылдыру жұмысы департаменті бастығының орынбасары Фархат Айдарбаев.
Олардың жеке істерін зерделеу барысында отбасы құрамы, әскери қызмет өткеруге жарамдылық санаты, білімі, мамандығы назарға алынады, сондай-ақ жеке ісі қаралып, әңгімелесу өткізіледі. Осылайша, армиядағы оқыс оқиғалар мөлшерін азайтудың амалдары жасалып жатыр. Бірақ армия деген – бір ғана құрылым емес, тұтас институт. Сондықтан әскердегі оқыс жағдайларға барлық құрылымдардың бірдей жауап беріп, тиісті шешімдерді тізе қоса отырып қабылдағаны нәтиже беруі мүмкін. Әйтпесе, түрлі әскери бөлімшеде жігіттеріміздің көзіне «есіктің тұтқасы тиіп», біреуі «тегіс жерде сүрінгеннен» жаралануы азая қоймас, сірә.
Айхан ШӘРІП