Алғашқы кәсіби режиссер, драматург әрі актер болған. Ол қазақ мәдениеті мен өнерінің қалыптасуына, дамуына үлкен үлес қосып, өз заманының ұлығына айналды. Ендеше жақында ғана туғанына 132 жыл толған Жұмат Шанин жайлы шолуды оқырман назарына ұсынып отырмыз, – деп хабарлайды Aikyn.kz сайты.
Жұмат Шанин 1892 жылы қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келген. Кіндік қаны Желтау деген таудың бауырындағы Қаратал қыстауында тамған. Шана – Жұматтың ұлы әкесі. Көбіне мал бағумен айналысқан. Шана өзі секілді қаршадайынан тұрмыстың тауқыметін көріп өскен Қырмызыға үйленіп, одан Мұстафа, Құрманбай, Тұрғынбай, Жүргінбай, Нұршекей дейтін 5 ұл сүйген екен. Жұмат – міне, осы Шананың балаларының ішіндегі Тұрғынбайдан тараған ұрпақ. Ол (Жұмат) ауыл мектебінде білім алады. 1913 жылы Омбы қаласына келіп, біраз уақыт зауытта жұмыс істеді. Мұнда ол С.Сейфуллинмен, Н.Нұрмақовпен және Б.Серкебаевпен танысып әрі өз бетінше білімін жетілдіреді. Бірақ көп ұзамай патша үкіметінің қудалауына ұшырап, біраз уақыт бойы заңсыздық пен қиындыққа тап болды. 1916 жылы патша үкіметі қазақтарды майданға қара жұмысқа шақырып, содан майдан жұмысына тартылады.
Жұмат Шанин һәм театр
Жұмат Шаниннің театр әлеміне келуі XX ғасырдың 20-жылдарымен байланысты болды. Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде күрделі өзгерістер болған кезде, қазақ халқының мәдениетін, өнерін жаңғырту қажет болды. 1925 жылы Жұмат Шанин Орынборға көшіп, сонда өзінің алғашқы театрлық тәжірибесін бастайды. Бұл уақыт қазақтың алғашқы ұлттық театрларының қалыптасуымен сипатталады. Ж. Шанин қазақ драматургиясын дамытуға күш салып, қазақтың бай ауыз әдебиетін, фольклорын, тарихи эпостарын негізге ала отырып, шығармашылық жұмысын бастады.
Ұлттық театрдың құрылуы
1926 жылдың 13 қаңтарында сол кездегі Қазақстанның астанасы Қызылорда қаласында іргесі қаланған Қазақ драма театрының шымылдығы ашылды. Алғашқы қойылымдары Қ.Кемеңгерұлының «Алтын сақина» пьесасы мен М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасынан үзінді болды. Бұл – қазақ халқының өнер тарихындағы маңызды оқиға. Жұмат Шанин осы театрдың алғашқы режиссерлерінің бірі еді. Шын мәнінде, театрдың ең алғашқы режиссерлері – С.Қожамқұлов, Ж.Шанин, Қ.Қуанышбаев. 1926 жылдың 5 қазанынан бастап ресми түрде театр директоры әрі көркемдік жетекшісі болған Жұмат Шанин театрдың шығармашылық қалыптасуында ерекше еңбек етті. Алғашқы кәсіби режиссер, драматург, театр сыншысы Ж. Шанин 1927 жылы Мәскеуде өткен Этнографиялық концертке арасында театр актерлері де бар бір топ өнер иесін бастап барып, өте табысты оралды. Сол сапардан кейін Әміре Қашаубаев Ресей атынан Парижде өнер көрсетуге мүмкіндік алды. Жұмат Шанин 1932 жылы Қырғыз драма театрының бас режиссерлігіне ауысқанға дейін үлкен еңбек жасады. Шаниннің театрлық жұмысы дәстүрлі қазақ өнері мен заманауи театр техникасының үйлесімін көрсетті. Ол ұлттық дәстүрлерді сақтай отырып, жаңа сахналық формаларды іздестірді. Бұл оның ерекше шығармашылық тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етті.
Ж. Шанин театр саласында бірнеше маңызды спектакльдерді сахналап, қазақ драматургиясына жаңа серпін берді. Оның шығармашылығы тек режиссурамен шектелмей, ол сонымен қатар драматургиялық шығармалар жазумен де айналысты. Оның халық жырына сүйене отырып жазған «Арқалық батыр» пьесасы мен бір бөлімнен тұратын «Торсықбай» комедиясы ұлттық драматургияның алғашқы үлгілерінің бірі ретінде саналады.
Жұмат Шаниннің драматургиялық мұрасы
Жұмат Шаниннің драматургиясы қазақтың ұлттық мәдениетіне терең тамыр жайған. Оның пьесалары халықтың тарихи тұлғалары мен оқиғаларын сахнаға алып шықты. Ол әр шығармасында қазақ халқының рухани байлығын, мәдени мұрасын сақтауға тырысты. Мысалы, оның «Арқалық батыр» пьесасы қазақ халқының ерлікке толы тарихына арналса, «Торсықбай» пьесасы қазақтың ұлттық юморын, комедиясын көрсетеді.
Жұмат Шанин драматург ретінде тек тарихи тақырыптарды ғана емес, сонымен қатар заманауи мәселелерді де көтерді. Оның көптеген шығармасы сол замандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді, кеңестік қоғамның қалыптасуын, жаңа моральдық және этикалық құндылықтарды бейнелейді.
Қазақ театрына қосқан үлесі
Жұмат Шанин тек режиссер мен драматург қана емес, қазақтың алғашқы кәсіби актерлерін дайындаған ұстаз да болды. Ол жас таланттарға бағыт-бағдар беріп, олардың кәсіби өсуіне жағдай жасады. Оның жетекшілігімен көптеген қазақ актерлері мен режиссерлері қалыптасты. Олардың арасында Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, Серәлі (Серке) Қожамқұлов секілді танымал тұлғалар да бар.
Ол театр жұмысын белгілі бір жоспар бойынша жүргізуге, репертуардан тәрбиелік һәм идеялық-көркемдік сапасы жоғары драмалық шығармалардың орын алуына ерекше көңіл бөлді. Бұл мәселелер «Қазақтың мемлекеттік театры», «Мемлекет театрының артистері» (1927 жылы), «Қазақстан мемлекеттік театры» (1928 жылы), «Театр тарихынан» (1931 жылы), «Сахна техникасын меңгерейік», «Сахнада шындықты тану» (1935 жылы) атты әр жылы баспасөз бетінде жарияланған мақалаларында жан-жақты қамтылған.
Шаниннің режиссерлік жұмысы қазақ сахнасында жаңа леп әкелді. Ол дәстүрлі фольклорлық элементтерді сақтай отырып, еуропалық театрлық техникасы мен әдістерін қолданды. Оның қойылымдарында эпостық шеберлік пен заманауи режиссураның үйлесімділігі байқалды. Жұмат Шанин алғаш рет сахналық декорация, костюмдер және жарықпен жұмыс істеудің жаңа тәсілін енгізді. Бұл жаңашылдықтар қазақ театрының көркемдік деңгейін көтерді.
Ж. Шаниннің саяси қудалауға ұшырауы
1930 жылдары Қазақстанда сталиндік репрессиялар басталған кезде Жұмат Шанин де қуғын-сүргінге ұшырады. Оның ұлттық мәдениетті сақтау және дамыту бағытындағы қызметі кеңестік билікке күдік тудырды. Шаниннің ұлтшылдыққа бейімділігі мен ұлттық құндылықтарды дәріптеуі сол кезеңдегі саяси жағдайға сәйкес келмеді. 1937 жылы Жұмат Шанин «халық жауы» ретінде тұтқындалып, 1938 жылы оққа ұшты.
Шығармашылық мұрасы
Жұмат Шаниннің есімі қазақ театрының тарихында алтын әріппен жазылған. Оның шығармашылық мұрасы кейінгі ұрпақтарға мол рухани азық қалдырды. Қазақтың ұлттық театры оның еңбегінің арқасында қалыптасып, дамыды. «Ер есімі ел есінде» дегендей, 1958 жылы Жұмат Шаниннің есімі ақталып, кейіннен өз бағасын алды. Оның құрметіне Шымкент қаласындағы қазақ драма театрына Жұмат Шаниннің есімі берілді.
Шаниннің шығармашылығы қазақ театры мен мәдениетінің іргетасы болып қала бермек. Оның режиссерлік шеберлігі, драматургиялық мұрасы және актерлік өнері қазақ өнерінің байлығын толықтырды. Бүгінгі күнде де оның еңбектері театр сыншылары мен өнер сүйер қауымның назарында. Жұмат Шанин – қазақ мәдениетінің нағыз мақтанышы, ұлттық театр өнерінің негізін қалаушы. Оның шығармашылығы мен өмір жолы – қазақ халқының өнерге деген сүйіспеншілігі мен талпынысының көрінісі. Шаниннің еңбектері мен идеялары бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтқан жоқ, ол қазақ театр өнерінің дамуына мәңгілік ықпал етіп келеді.
Айта кеткен жөн, бұған дейін «Жұмат Шанин баласын неге Мәскеуде жерледі?» деген тақырыпта мақала жазған едік.