«Мен қазақпын» мега-жобасы алғашқы аламаным емес. 2014 жылы «Бозторғай» балалар байқауының гран-при иегері болдым. Ол енді бала кезімнің жеңісі ғой. Ал «Мен қазақпын» – дәуірден сүрінбей өткен озық дәстүрлерді жаңғыртуға басым бағыт берген жоба. Осы арқылы ұлттық рухани тамырдан нәр алуға мүмкіндік берді
– Салтанат, өзің Ұлттық арна ұсынған «Мен қазақпын» мега-жобасында, домбырамен емес, қобызыңмен жарқ етіп шығып, өнеріңмен тыңдарманыңды тәнті еттің. Өнерге қай жасыңнан келдің?
– Өзім өнерлі отбасында дүниеге келдім. Сондықтан болар, бала кезімнен-ақ қылқобыздың сарынды үнін құлағыма сіңіріп өстім. Қобыз мені өзіне бірден баурап алды. Тіпті қылқобыз киесін анамның құрсағында жатып сіңірдім-ау деймін. Өйткені анам Сыр бойы, жыршылық өңірінің өкілі. Өнерге баулып, қанат қақтырған да сол кісі. Кішкентай кезімнен қолыма домбыра, қобыз алып, ән салып жүрдім. Бұл талпынысымды байқаған анам мені Айман Мұсаходжаева басқарған Өнер колледжінің 1-сыныбына берді. Сол жерде 9-сыныпқа дейін арнайы мамандардан қылқобызда, жетігенде, күйсандықта ойнауды үйрендім. Одан кейін өз қалауыммен Шабыт өнер университетінің режиссер-аниматор мамандығына оқуға түстім. Биыл бітірдім.
– Жобада қазылық еткен Мырзатай Жолдасбеков ағамыз: «Қыз балаға қобызбен жыр айту оңай емес, домбыраңмен айта берші» дегендей пікірін білдірді. Бұған не дейсің?
– «Мен қазақпын» мега-жобасы алғашқы аламаным емес. 2014 жылы «Бозторғай» балалар байқауының гран-при иегері болдым. Ол енді бала кезімнің жеңісі ғой. Ал «Мен қазақпын» – дәуірден сүрінбей өткен озық дәстүрлерді жаңғыртуға басым бағыт берген жоба. Осы арқылы ұлттық рухани тамырдан нәр алуға мүмкіндік берді.
Маған ең ұнағаны – қатысушылардың бір-бірінің шығармасын қайталамай және сирек орындалып жүрген ұлттық шығармаларды орындағаны. Қаншама жыр-термені жаттау оңайға түскен жоқ. Бірақ ол – өнерді шын сүйетін адамға одан сайын күш сыйлап, қанат бітіретін құбылыс. Сол жобаға қатысу барысында аспанда ұшып, қалықтап жүргендей әсерде жүрдім. Қатысушылардың өнерін елімізге танымал термешілер, күйшілер, жыршылардан құралған қазылар алқасы бағалады. Олардың алдында өнер көрсетіп, бағасын алу да бір мәртебе. Қазылардың шешімі бойынша «үздік» деп танылған өнерпаз, келесі айналымға жолдама алып отырды. Әр өңірден шыққан 1 дәстүрлі әнші, 1 термеші, 1 күйші халықаралық телевизиялық мега-жобаға қатысты. Мен де термеші ретінде бағым жанып, жолдама алдым. Қазылар алқасы тарапынан өнеріме оң бағасын бергендер де, сондай-ақ өзіңіз айтып отырғандай, кіп-кішкентай қалпымда қобызбен жырлауыма алаңдаған ағаларым да болды. Қандай пікірге де құрметпен қарадым. Өйткені олар – өнердің саңлақтары. Бізге олардың батасы керек. Дегенмен сахнаға қобызды қойып, домбырамен шығып кете қоймадым. Өйткені қобыз – менің сарыным. Айтар ойымды тек қобыздың үнімен байланыстыра аламын. Маған қобыз – басқа аспаптың бәрінен де ең жақыны...
– Жыраулық-жыршылық дәстүр болған өңірдің, сол өнер мектебінің өзіне ғана тән дәстүрлі әуен-мақамдары да болатыны белгілі. Өзің жырды қандай мақаммен орындайсың?
– Қазақ жыраулары өздері шығарған мақамдарына күй немесе ән сияқты ат қойып, айдар тақпаған ғой. Мақамның авторы нақты белгілі болған жағдайда, сол мақамның «пәленшенің мақамы», «түгеншенің мақамы» деп қана атаған. Кейде мақамды халық арасына шығып, жырау атанбаса да, домбыраны жетік меңгерген және музыка өнерін жан-тәнімен сүйетін қарапайым жандардың да шығаруы мүмкін.
Мақамдарға ат қою соңғы жиырма-отыз жыл ішінде пайда болды. Жыраулар мен жыршыларға қайта-қайта тыйым салынған кешегі Кеңес үкіметі тұсында, ауылдардағы қарттардың өтініштерін аяқасты ете алмаған кейбір жыршы-жыраулар мен термешілер жасырынып жүріп, терме-толғау, не жыр айтқанда, мақам авторының аты-жөнін жасырып, кейде білместікпен, музыкалық шығармаға айтып бергелі отырған толғауының не термесінің тақырыбын, кейде оны өзінен бұрын орындаған жыраудың, тіпті болмаса, мәтін авторының атын бере салуды әдетке айналдырған.
Тағы бір айта кетерлігі, «Жыршы» деген атақ кез келген домбыра ұстағанға беріле бермейді. Оны халық құрметтеп, «жыршы» деп атайды. Дегенмен жырау да, жыршы да әуелі термешіліктен бастайды. Негізінен қазақ жерінде жыршылық өнердің бірнеше мектебі бар. Көбіне Сырдың термелерін орындап жүрмін.
– Жоғары оқу орнында режиссер-аниматор мамандығын меңгеріпсің. Бұл бағытта еңбек еткің келе ме?
– Әрине, бұл – бес жыл бойы ізденген, қызыққан салам. Негізгі мамандығым деп айтсам да болады. Өзімді қазақ өнерінің дамуына атсалысып, қолтаңбамды қалдырғым келеді. Осындай ұлы мақсаттарым бар. Мұны тек еңбекпен дәлелдегім келеді. Ол жыршылық-термешілік өнерім арқылы бола ма, жоқ әлде режиссер-аниматорлық қабілетіммен келе ме, ол жағы белгісіз. Белгілісі, қазақ өнерін қалай да дамытуға мүдделімін. Ал бүгінгі анимацияның әлсіздігін өзіңіз де білесіз. Жүрек түкпірімде осы саланы дамытсам деген асқақ арманым бар. Өкінішке қарай, бізде мұндай маман иелерін дайындайтын оқу орындары болғанымен, мықты маман жоқ. Оқытатын маман болмағасын, білім алған адамнан не күтеміз? Бұл деген білім алған оқу орныма өкпе-ренішімді білдірмейді. Жалпы, елімізде мемлекет тарапынан анимация саласын қолдауға арналған нақты жүйе жоқ. Көршілес Ресейде жыл сайын анимациялық оқыту бағдарламалары мен сериалдары сан мәрте дайындалады. Демек, сондай қолдау керек. Себебі, Қазақстанда 18 миллионнан астам ғана халық тұрады. Бұл Ресейден он есе аз. Жекеменшік студиялардың анимациялық өнімді жасағанымен, халық саны аз болған соң, жұмсалған қаржы бірден қайтарылмайды. Ал бұл жекеменшік иесіне тиімсіз. Сондықтан өз еркімен мультфильм жасай бермейді. Голливуд сапалы дүние жасау үшін бірнеше жылды сарп етеді. Бір мультфильм үшін кемінде 250 аниматор бірлесіп, кем дегенде екі жыл уақыт жұмсалады. Бізде ше? Еліміздегі мультипликаторлар бар-жоғы сегіз-тоғыз ай ішінде бір мультфильмді әзірлеп шығарады. Ал оның өтімділігін өзіңіз білесіз.
– Сонда біз әзірге отандық нарықты жаулаған «Маша мен аю», «Том мен Джерри» секілді туындылардағы қырып-жою, тәртіпсіздік, байлықтың соңына түсу идеясымен балаларымызды тәрбиелей тұрамыз ба? Ұлттық анимация арқылы идеологияны қалыптастыру үшін маман ретінде өзің не істегің келеді? Қандай жоспарың бар?
– Оны әзірге құпия ұстай тұрайын. Осы арманымның жетегінде шетелге барып білімімді кеңейтіп, тәжірибе жинақтап келу ойымда бар. Менің ұтатын жерім – сазды білемін. Бұл – маған Құдайдың берген сыйы. Режиссер ретінде де қобызды меңгергенім, сазды, әуенді білетінім үлкен көмек болады. Мультфильм түсіргенде режиссерлар көбіне дауыс режиссерінің көмегіне жүгінетін болса, мен оны өзім сезініп тұрамын. Болашақта мықты маман болып, анимация саласында қолтаңбамды қалдырғым келеді.
Сұхбаттасқан
Гүлжан РАХМАН