Дамыған елдер неге марихуананы заңдастырып жатыр? Жеңіл есірткіге Қазақстанда неліктен тыйым салынған? Қарасораны заңдастыру мәселесін көтеріп жүргендердің не көздегені бар? Ғайыптан тайып рұқсат етілсе, оның экономикалық, әлеуметтік һәм медициналық салдары қандай болмақ?
Былтыр Канада қарасораны өсіру мен сатуды заңдастырды. Еуропада Нидерланд корольдігі де жеңіл есірткіні тұтыну еркіндігін жолға қойған еді. Ал каннабис өндірісі өркен жайған АҚШ-тың кейбір штатында 300 мыңнан астам жұмыс орны ашылып отырғаны жасырын емес. Қара нарықтағы есірткі саудасын ауыздықтап, нашақорларды ресми тіркеуге де мұндай өзгерістің септігі тимек. Марихуананы заңдастыру мәселесін көтеріп жүргендер осындай уәждерді алға тартады. Олардың ойынша, марихуанаға рұқсат етілсе, біріншіден салық түсімі молаяды, екіншіден туризм саласы түлейді, яғни әлемнің әр қиырынан Қазақстанды аңсап келетін нашақұмар саяхатшылар көбейетін көрінеді.
Жалпы, жеңіл есірткіні қоғамдық орындарда медициналық емес мақсатта қолдану, есірткіні сату мақсатынсыз дайындау, өңдеу, сатып алу және сақтау, ірі көлемде тасымалдау сияқты әрекеттерді Қылмыстық кодекстен Әкімшілік кодекске көшіру жоспарланған. ІІМ өкілдерінің сөзінше, «декриминализация арнайы бөлімдердің күш-қуатын бұдан да маңызды нәрселерге бағыттауға мүмкіндік береді».
Шыны керек, қарасораның пайдасы ұшан-теңіз. Оны шаруашылықта және дәрі-дәрмек өндірісіне шикізат ретінде өсіру әлемдік тәжірибеде баяғыдан бар. Әсіресе, каннабис қатерлі ісікке, эпилепсия мен ұмытшақтық ауруына мың да бір шипа деседі. Алайда психотерапевт Жібек Жолдасова бұл пікірмен ішінара ғана келіседі.
– Шын мәнінде, каннабис аурудың белгілерін ғана жояды. Оған қоса ағзаға патогенетикалық және патофизиологиялық әсер беретінін ескеру керек. Сонымен қатар этиотропты емдеу бар, онда ауруға себепкер нәрсе жойылып, адам сауығады. Мәселен, өкпе қабынған кезде оған инфекцияны өлтіретін антибиотиктер тағайындалады. Ал каннабис симптоматикалық жағынан әрекет етеді. Каннабистен жасалған дәрі-дәрмек емдеудің өзге де механизмдеріне ықпал етеді деген тұжырымның нақты дәлелі жоқ, – дейді дәрігер. Сарапшының пайымынша, психотроптық заттарға қызығушылық негізінен жасөспірім шақта оянатындықтан, каннабисті сатуды қатаң бақылау қажет.
Осындайда дөңгеленген дүниеге көз тігетініміз бар ғой. Әлемдегі жағдай әрқилы. Мысалы, Қытай билігі есірткінің кез келген түрін сатқан адамды өлім жазасына кессе, Голландияда марихуана ашықтан-ашық сатылады. 2013 жылы марихуананы толық заңдастырған тұңғыш ел – Уругвай. Заң бойынша 18 жасқа толған Уругвай азаматы дәріханадан айына бір рет 40 грамға дейін есірткі сатып ала алады. Оған қоса уругвайлықтарға үйінде алты түп қарасора (480 грамм марихуана алынатын көлемде) өсіруге рұқсат етілген. Елдің сол кездегі президенті Хосе Мухика наркобарондардың қалтасын қампайтпай, есірткі саудасынан түскен қаржымен мемлекет қазынасын толтыруды мақсат тұтқан. Бір қызығы, марихуананы қолжетімді қылған соң героин мен кокаинның өтімділігі төмендеп, есірткі сатумен айналысатындар Уругвайдан кете бастапты. Сөйтіп, есірткінің астыртын жолмен таралуына тосқауыл қойылған.
Ал Канада – «Үлкен жетілікке» кіретін елдердің ішінде марихуананы заңдастырған алғашқы мемлекет. Елдің премьер-министрі Джастин Трюдо парламент шешімін құптай отырып: «Енді қылмыскерлер пайдадан қағылады. Бүгін біз жағдайды өзгерттік» – деп мәлімдеді. Бұл шешімге қарсы шыққандар балалар мен жасөспірімдер бұдан былай есірткіні оңай иеленеді және оның салдарын болжау қиын дейді.
Заң бойынша канадалық марихуана сатушы компаниялар каннабисті жұрттың қалай қолданатынын қадағалауы тиіс. Сатушылар клиенттеріне есірткіні қауіпсіз пайдалану амалын, оны балалардың қолы жетпейтін жерде сақтау жолдарын үйретеді. Тауарына жарнама жасамайды. Тіпті дүкеннің жанынан өтіп бара жатқан адамдар терезеден не сатылып жатқанын көрмейді.
Есірткіні заңдастыру кері нәтиже көрсеткен елдің бірі – Америка Құрама Штаттары. АҚШ-тың марихуананы медициналық мақсатта қолдануға рұқсат берген штаттарында каннабистен жасалған дәрі-дәрмекті ішіп алып, көлік жүргізу фактісі көбейген. Бұл үрдіс коммерцияға айналып кеткен. Темекі мен ішімдік өндіретін белгілі компаниялар құрамында каннабисі бар өнім шығаруға миллиондап инвестиция құйған. Коммерциялық индустрия тек қаржы табуды көздеп, бұған ересектерді ғана емес, жасөспірімдерді де тартуға кіріскен. Есірткі сататын дүкендердің саны MacDonald’s пен Starbucks-тің мейрамханаларынан асып түскен. Сондықтан марихуана мәселесінде америкалықтар әлі күнге айтысып-тартысып жатыр.
Қазақстанның Ішкі істер министрлігі мамандары есірткі сатуды заңдастырған елдердің тәжірибесін зерделеп, оны тиімсіз әдіс деген қорытындыға келіпті. Мәселен, аталған марихуанаға рұқсат еткеннің кесірінен Голландияда қоғамдық өмірден шет қалған тұтас бір буын өсіп келеді екен. Расында да, жезөкшелік пен біржынысты некені заңдастырған елді үлгі етудің қажеті шамалы.
Жыл басында ІІМ Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл департаментінің бастығы Тілеген Маткенов Қазақстанда есірткі заңдастырылуы мүмкін деген қауесетті үзілді-кесілді жоққа шығарды. Оның айтуынша, кез келген нашақор кезінде есірткінің жеңіл түрінен бастаған.
– Марихуананы заңдастырған мемлекеттердің бәрі басқа проблемамен бетпе-бет келуде, енді оларда героиннің орнын метадон (қанға ине арқылы енгізілмей, жұтыла салатын синтетикалық есірткі) басып бара жатыр. Яғни, белгілі бір есірткіні қабылдап жүрген нашақорлар есірткінің ауыр түрін, яғни героинді іздеп, көшеге шығып кеткен. Есірткінің ауыр түрінен бастап кеткен бірде-бір нашақор жоқ. Бәрі де жеңіл түрін татып көруден басталады, – деді полицей.
Кезінде Алаш арысы Мағжан Жұмабаев «Біз үйренетін Еуропа мен Батыс – бір молда емес, мың молда» деген. Ал атам қазақ «Молданың істегенін істеме, айтқанын істе» дейді. Жаңа заңның бәрі жақсы емес, ескі заңның бәрі жаман емес. Осыны ұмытпайық.