Елімізде биылдан бастап міндетті түрде саусақ іздерін тапсыру талабы іске қосылуы тиіс еді. Бірақ эпидемиологиялық ахуалға байланысты 2016 жылдан бері дайындық жүргізіліп келе жатқан шара екі жыл кейінге, яғни 2023 жылға шегерілді. Ендеше мұндай дактилоскопиялық міндеттемелердің мақсаты не? Ол ел азаматтарының Конституциялық құқықтарына қайшы емес пе? Мұндай алақан табын түгендеудің ақыры жаппай аңду құралына айналып кетуі қаншалықты мүмкін? Ал шетелде бұл тәжірибе қалай жүзеге асып жатыр? Таразы басындағы қауіпсіздік пен бостандық құқығын салмақтап көрген едік.
Мақсат не? Мүдде қандай?
Сонымен, 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Дактилоскопиялық және геномдық тіркеу туралы» заң қолданысқа еніп, жеке басты куәландыратын құжаттарды алар кезде кәмелетке толған әрбір қазақстандық міндетті түрде саусақ ізін тапсыруы тиіс болатын. Осылайша, оларға жаңа жылдан бастап жаңартылған жеке басты куәландыратын биометриялық құжаттар берілмек еді. 16 жасқа толғандардан бөлек бұл талапты белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін өзге де қазақстандық және шетелдік азаматтар орындауы міндетті болды. Бұл ретте құжаттарды заң күшіне енген сәттен бірден өзгерту шарт емес. Жарамдылық мерзімнің соңына дейін құжатыңыз жарай береді. Тек жеке куәлігіңізді жоғалтып немесе жарамдылық мерзімі өтіп, қайта шығартар болсаңыз, саусақ ізін тапсырасыз. Төлқұжат аларда да осы талап. Заңмен міндеттелетін болғандықтан, дактилоскопиялық тіркеуден бас тартқан жағдайда қазақстандықтарға 2 АЕК мөлшерінде айыппұл салу туралы әкімшілік жауапкершілік қарастырылған. Сондай-ақ жеке куәлік пен төлқұжат берілмейді. Ал шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар елден шығарылады. Саусақ таңбаларын жинау ішкі істер органдарының міндеті. Виза беру кезінде бұл міндет Сыртқы істер министрлігінің шетелдік бөлімдеріне жүктеледі. Ал теңізшілерге жеке куәліктерін Көліктік бақылау комитеті берсе, мемлекеттік шекарадан кесіп өтушілерді дактилоскопиядан өткізумен шекарашылар айналысады. Мұндағы барлық ақпарат шифрланған электронды түрде ІІМ-нің қорғалған мәліметтер базасында және жеке басын куәландыратын құжаттың чипінде сақталады. Ұлттық дактилоскопиялық базада саусақ ізі де, алақан да болады. Бірақ құжатқа салынған чипте бас бармақтың ізі, нақтырақ соның коды ғана болады. Дактилоскопиялық және геномдық ақпараттар сәйкес талаптарына қарай 10 жылдан 100 жылға дейін сақталады. Осыдан төрт жыл бұрын ІІМ-нің түсіндіргеніндей, саусақ ізін міндетті тіркеудегі мақсат – соттардың, құқық қорғау органдарының, атқарушы өндірістік, тергеу, жауап алу органдарының сұрауы бойынша жеке басты растау немесе анықтау, мемлекеттік шекараны кесіп өткен тұлғаларды сәйкестендіру, жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.Конституцияға қайшы емес
Сонымен, осы заң қабылдануға ұсынылған сонау 2016 жылы еліміздегі адам құқықтары мен бостандықтарына сақтана қарайтын ел азаматтарының белсенді бір бөлігі айтқан уәждің бірі – бұл бастаманың Конституцияға қайшылығы еді. Тіпті, сол аралықта бұл жаппай аңдудың құралына айналып кетуі мүмкін деген де қоғамдық пікір болған. Заңның міндетті дактилоскопияға арналған бөлігі биыл күшіне енген жағдайда бұл пікірлер қайта жанданары сөзсіз еді. Дегенмен сол кезде де, осы жолы да пікір айтқан заңгер мамандар көп ештеңе өзгере қоймағанын айтады. Адвокат Асқар Қаймақов Ішкі істер министрлігінің мәліметтер базасы байи түскенімен, қылмыстың ашылуы жемісті болады дегенге бұрынғысынша сенбейді. Өйткені ең қиын деген қылмыстың өзін ашуға ІІМ-нің техникалық мүмкіндігі де, заңнамалық ресурсы да бүгінгі таңда молынан жетеді. Тіпті кейбір дамыған елдерден кем түспейді. «Менің ойымша, бұл бастама Конституцияға қайшы емес. Саусақ ізі дегеніміз, ол фотомен салыстырып та адамның жеке басын анықтаған секілді әрекет. Қаламмен жазу мәнерін зерделеп те, мәселен күдіктінің нұсқалармен сәйкестігін тексеріп жатады. Бұл да сондай жедел тәсілдердің жиынтығы. Сондықтан жаппай дактилоскопияда тұрған ештеңе жоқ. Мемлекет қандай жолмен болмасын, өз азаматтары туралы түрлі ақпараттарды жинақтауға құқылы. Мәселе, оны қалай пайдалануда. Біріншіден, оның сақталу шарты қандай? Тиісті дәрежеде қорғала ма? Ол арам пиғылды қаскүнемдердің қолына түспеуі керек. Бірақ бүгінде түрлі мәліметтердің, тіпті тергеу құпиясы саналатын мағлұматтардың, соның ішінде видеолардың желіде тарап кетіп жатқан мысалдарын жиі көріп жүрміз. Болмаса, клиенттердің банктегі мәліметтерін хакерлер ұрлап кетіп, жанжал болып жатады. Екіншіден, бұл мәліметтер жедел мақсатта қаншалықты тиімді пайдаға асады? Адвокат ретінде айтарым, қылмысты ашу үшін полицияның Қылмыстық кодекстегі мүмкіндіктер арсеналы жетіп-артылады. Бірақ біздің бүгінгі көріп отырғанымыздай, қарапайым ұрлықтың өзін, дәл бір дактилоскопияға жүгінерлік қылмысты тергеушілер айлап-жылдап ашпай жүріп алады. Ақыр соңында прокурорлық ден қою шараларынан кейін барып қана іс сотқа жетеді. Осы екі мәселе тұрғысынан келгенде мен мұндай жаппай дактилоскопияға қарсымын», – дейді Асқар Абайұлы. Заңгер маман міндетті дактилоскопия жаппай аңду мақсатында пайдаланылуы мүмкін деген пікірге де қосылмайды. Оған Ішкі істер министрлігінің адами-техникалық ресурсы да жетпес еді және ондай қажеттілік те жоқ. Керек десеңіз, біз ендігісі жаппай аңду технологиясының нысанымыз. Қолымыздағы ұялы телефонымыз, қолданыстағы гаджетіміздің барлығы біздің күнделікті қай жерде болғанымызды, кіммен сөйлескенімізді, өзі-ақ көрсетіп тұрады. Сондықтан да біз әр қадамымыз санаулы «технологиялық қалпақ» астында өмір сүріп жатырмыз.Халықаралық міндеттемедегі сабақтастық
Ішкі істер министрлігінің хабарлауынша, мұндай тәжірибе әлемнің 100-ден астам елінде бар екен. Саусақ ізі бар құжат 2004 жылдан бері АҚШ-та, 2007 жылдан бері Еуропа елдерінде қолданыла бастаған. Америка құрама штаттарының мұндай қадамға баруына 2001 жылдың қыркүйегіндегі теракт түрткі болды деген де пікір бар. Төлқұжаттарды беру кезіндегі дактилоскопиялық таңбаларды тіркеу Түркияда 2009 жылы қолға алынса, Қытайда толығымен аяқталған. Ресей 1998 жылы Дактилоскопиялық тіркеу туралы заңды, 2008 жылы Мемлекеттік геномдық тіркеу туралы заңды қабылдады. Осыған ұқсас заңдар Әзербайжан, Беларусь, Тәжікстан, Молдова, Өзбекстан, Ұлыбритания, Францияда қолданыста. Бүгінде жүзден астам мемлекет биометриялық тіркеу бойынша ұлттық жобаларын енгізіп жатыр. Осыдан төрт жыл бұрын ІІМ-нің түсіндіргеніндей, бұл жаңашылдық халықаралық практика мен стандарттар сабақтастығы негізінде жүзеге асып жатыр деуге болады. Мұндай міндеттерді бізге халықаралық қауымдастық алдындағы міндеттемелер жүктейді. 1992 жылы Қазақстан БҰҰ комитетінің Халықаралық азаматтық авиация ұйымы (ICAO) туралы, жеке басты куәландыратын құжаттардың биометрикалық параметрлері туралы келісімін ратификациялаған болатын. Бүгінде таңда жеке басты куәландыратын 11 құжаттардың 7-еуінде биометрикалық көрсеткіштерді енгізу қарастырылған. Осы мақсатта Қазақстан азаматтарының жеке куәлігі мен төлқұжаттарында осы мәліметтерді енгізуге мүмкіндік беретін чиптер орнатылған. ICAO адамды тек екі параметр бойынша, яки суреті мен қолтаңбасы бойынша тану мүмкін емес деп санап, Келісімге қатысушы мемлекеттерге биометрикалық көрсеткіштердің бірін адамның жеке басын куәландыратын құжаттарға енгізуге ұсыным берген болатын. «Бүгінде шетелге шығатын жерлестеріміз виза алу үшін кейбір тұстарда саусақ іздерін тапсырып та жатыр. Мәселен, шенген визасын алайық. Онда сіз тек дактилоскопия ғана емес, көзіңіздің қарашығын сканерлейтін құрылғыдан да өтесіз. Мұның барлығы бірыңғай базаға енгізіледі. Бұл виза аясындағы елде түрлі қылмыстарды, соның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыстарды ашу үшін керек. Еуропада бұл тіпті 50-жылдардың ортасынан бері бар», – дейді заңгер Владислав Мадзигон. Мамандардың пікірінше, 2023 жылға кейінге қалдырылған заңның қабылдануы терроризм қаупінің алдын алу үшін де қажет екен. Бұл арқылы елімізге жасырын келген лаңкестер болса, оның биометриялық мәліметтерін халықаралық ұйымдарға сұрау салып, салыстыруға болады. «Дактилоскопиялық міндетті тіркеуге тек қазақстандықтар ғана емес, елімізге келген кейбір шетелдіктер де жатады. Сондықтан бұл жерде тек заңнамалық емес, саяси тұрғыдан да қарау керек секілді. Қазақстан географиялық орналасу жағынан транзиттік мүмкіндігі жоғары ел. Біз арқылы көптеген қылмыскер, террористтер, экстремистер, радикалдар өтуі мүмкін. Келіп жасырынуы да ықтимал. Сондықтан да бұл мәселені кейінге созбай, тездетіп шешкен абзал», – дейді заңгер Александр Каплан. Қысқасы, дактилоскопиялық тіркеу заман талабы болып тұр. Оның пайдалы тұстары да мол екенін байқадық. Тек мәселені әбден пысықтап алған дұрыс. Әйтпесе интернеттегі миллиондаған жеке деректердің ашық-шашық қалып, тарап кеткеніндей болып жүрер.Нұрлан ҚОСАЙ