Кітап оқу мәдениеті неге көштен қалып барады? Жаһандану заманы шығар, дегенмен кітап оқуға деген құмарлық өткен ғасырдың еншісінде қалып қойған жоқ па деген қауіп басым.
Мәжіліс депутаты Дархан Мыңбай Парламент мінберінде вице-премьер Бердібек Сапарбаевқа депутаттық сауал жолдады. Депутат өз сауалында: «Балалардың кітап оқуға деген құмарлығын оятатын да, түрлі әдебиетті оқу мәдениет сіңіретін де, кітап атаулыға құрметті қалыптастыратын да мектеп болуға тиіс. Ол үшін кітаптарды осы заманның құралдарына қарсы қоюдан гөрі әр сынып балалары міндетті түрде оқуға тиіс әдебиетті, басылымды (оның тізбесі қазіргідей олпы-солпы болмағаны жөн) сол қолайлы құралдарға жүктеп қоюды ұйымдастыру керек» деген ұсыныс тастайды.
Балалар әдебиеті тоқырап тұр. Балаларға арнап әңгіме, ертегі, өлең жазатын ақын-жазушыларымыз азайып кетті. Кітап дүкендеріне бас сұқсаңыз, ресейлік өнімнің қаптап тұрғанын байқайсыз. Қызыл-жасыл әлем. Мұқабасы қандай, безендірілуі тіптен бөлек. Алматы мен Нұр-Сұлтандағы ірі кітап дүкендерінен балаларға арналған қазақша кітапты таба алмайсыз. Ілуде біреуі кездесуі мүмкін.
– Балалар кітаптарының бағасы неге удай қымбат? (2013 жылдан бастап кітап бағасы кем дегенде 40 пайызға көтерілген). Кітап дүкендері неге азайып жатыр? Осы орайда, балалар мерзімдік басылымдарына (жекеменшікте болсын, өзгесі болсын) алғыстан басқа айтарымыз жоқ, оларды да Үкіметтің жарылқап жатқаны шамалы. Балапандарға арнап ән шығаратын композиторлар, сурет салатындар, кітап безендірушілер неге некен-саяқ? Анимациялық фильм неге аз түсіріледі? Өйткені бұл мәселелерге мемлекеттік көзқарас жеткілікті дәрежеде емес. Егер Үкіметтің осы саладағы жұмысы сындарлы әрі қисынды болса, балалар тәрбиесіне босқа алаңдамайтын едік, – дейді депутат.
Дархан Қамзабекұлы келтірген деректерге сүйенсек, елімізде өткен жылы бар болғаны 8 кітап жарық көріпті. Биыл министрлік бөлген қаражатқа төрт автордың кітабы басылып шыққан. Министрлік тапсырысымен шығатын кітаптардың дені тек кітапханаларға таратылады. Яғни, олардың жекелеген оқырманға жете қоюы да неғайбыл. Оның өзінде кейбірі бұрын жарық көрген авторлар екен. Демек, бұл дегеніміз – бізде жаңа авторлар жоқ деген сөз. Айналып келгенде Бердібек Соқпақбаев шығармаларын іздейтініміз анық. Сонда балалар әдебиетін Соқпақбаевпен аяқтап, парағын жауып тастағанымыз дұрыс па?
«Біздің ойымызша, балаларға арналған баспа өнімін шығарушыларға, анимациялық фильм, кино-видео түсірушілерге Үкімет тарапынан жеңілдіктер жасалмайынша жағдайды түзеу мүмкін емес. Ондай тәжірибелер көрші елдерде бар. Сырттан әкелінетін мұндай өнімдерге бажды көбейтіп, отандық шығармашыл қауымды ынталандыруды қолға алған жөн. Сонымен бірге арнайы гранттар жариялау арқылы балаларға арналған шығармаларды молайтуға болар еді. Сонда баланың мемлекеттік тілді жас кезінен үйренуіне мүмкіндік туғызатын едік. Егер өркениетті елдердің қатарынан көрінеміз десек, баспа өнімдерінің мағынасын ғана емес, экологиялық жағынан таза қағазға, сапалы бояумен басылуын да қадағалауға міндеттіміз. Ауызды қу шөппен сүртуге болмас, біздің елде таланттар да, талантты туындылар да бар, бірақ қолдау жағы кемшін. Мысалы, қазақ балаларынан өзге шетелдік көрермендердің де көңілін бірден өзіне аударған «Томпақ» сериалы, «Ертегілер еліне саяхат», қазақ тілінде шыққан «Көліктер» мультсериалы, «Груффало» ертегісі, т.б.», – дейді.
Бұдан бөлек, депутатты анимациялық фильмдердің де жай-күйі алаңдатса керек. Көрермен ықыласына ие болған «Қошқар мен теке» мультфильмінің де жалғасы түсірілген жоқ. Мұның жайын қаржыдан іздеген жөн шығар. Қазір бала біткен «Балапанға» үңіледі. Амалсыз «Балапан» да эфирді дубляжбен толтыруға мәжбүр.
«Дән топырағын тапса ғана өнеді» деген аталы сөз бар. «Жас балаға жақсы мен жаманды, ізгілікті үйрету тек ата-ананың ғана емес, қоғамның да міндеті болып саналады», – дейді Дархан Қамзабекұлы. Егер бұл мәселе шешілсе, депутат айтқандай, балаларға арналған мемлекеттік тілдегі баспа, басқа да киноөнімдерін өндірушілер мен сатушылар үшін арнайы жеңілдіктер белгілеп, интернет-дүкендер жұмысы реттелмек. Ол үшін: «Балалар мерзімдік басылымдарын және әр сынып оқушылары үшін ұсынылған әдебиеттердің электронды нұсқаларын ақысыз жүктеме жасауды Үкімет тарапынан қолдау қажет. Сондай-ақ көрсетілімі көп, жоғары рейтингке ие болған анимациялық сериалды түсіруді қаржыландыруды, олардын тарифтерін көрші мемлекеттердегі тарифтермен сәйкестендіруді қамтамасыз етуді (Ресейде біздегіден 10 есе жоғары) сұраймыз» дейді.
Мәжіліс депутаты орынды мәселе көтеріп отыр. Балалар әдебиеті тасада қалып қойды. «Балалар жазушылары неге аз?» деген мәселе күн тәртібінен түспей тұр. Балалар ақыны Серікбол Хасан бұл мәселенің мән-жайын былай деп түсіндіреді. «Өткен жылы қазақ балалар әдебиетінің қамқоршысы болып келе жатқан «Балдырған» журналының 60 жылдығы өтті. Іргесін белгілі балалар ақыны Мұзафар Әлімбаев қалаған, талай жыл Тұманбай Молдағалиев редакторлық қызмет еткен журналдың 60 жылдық тойы ескерусіз қалды. Мемлекет балалар әдебиетін өлтірмей сақтап келе жатқан осындай балалар басылымдарын қолдауы керек еді. Ол да жоқ.
Депутат өз сауалында балаларға арналған шығармалардың қайталанып басылатынын айтып өтті. Ол да шындық. Жаңадан шығып жатқан антологияларды алсаңыз да, оқулықтарды парақтасаңыз да, жеке авторлық кітаптарды көрсеңіз де бәрінің жағдайы ұқсас. Бұл алдымен авторлардың шығармаларына немқұрайды қарауы және баспалардың, редакторлардың қателігі деп білемін. Мысалы, қайбір жылы әлеуметтік желілерде «Сауат ашу» оқулығындағы Мәриям Хакімжанованың «Оқы, ойна» өлеңін ту-талақайын шығарып тілдеді.
– Бөбектерім, оқы, ойна!
Оқу – білім саған пайда,
Кітабыңның шетін жыртып,
Сияменен бояп қойма.
Тәп-тәуір-ақ, бүлдіршіндерді тазалыққа баулитын тамаша тақпақ. Мәриям апаның осы өлеңін желілерде жерден алып, жерге салып жатты. Сосын Сейтен Сауытбековтің «Қайраным» деген өлеңі қатты сыналды.
– Жоқ шығар теңдесі,
Бір ғажап бала бар.
Тұратын бөлмесі
Қорамен барабар...
Мәриям апа да, Сейтен аға да балалар әдебиетінің негізін қалаған қаламгерлер. Бұл кісілердің өлеңдерінде ұйқастың ақсап жатуы заңды. Себебі олар ғұмыр кешкен замандағы өлең талабы, құрылымы солай болды. Абайдың ұйқасы мен Жұматайдың ұйқасын салыстыра алмайсың. Бұл да сол секілді. Мұндағы қателік неде? Ескі заманның өлеңін жаңа заман балаларына арналған оқулықтарға енгізуде» дейді.
Одан бөлек, бүгінгі балаға кешегі қоғамның көрінісін көрсететін шығарма қызық па? Қазір балалардың дүниетанымы өзгерген. «Айшылық алыс жерлерден, жылдам хабар алғызатын» интернеттің заманында баланы гаджетсіз елестету мүмкін емес.
– Жаңа заман балаларына жаңа өлең керек. Мысалы, Бердібек Соқпақбаевтың «Компас» деген әдемі әңгімесі бар. Бірақ сол әңгімені қазіргі балалар қабылдай алмайды. Неге? Себебі қолына планшет ұстап өскен балаға компас қызық емес. Сондықтан балалар шығармалары да, балалар авторлары да бүгінгі заманның талабына, сұранысына қарай бейімделуі керек. Қысқасы, жаңа өлеңдер жазылуы қажет. Жазушылар одағы осыған ықпал жасаса дейміз. Балалар авторларының кітаптарын мемқолдау арқылы шығару секілді ұсыныстар, негізінен сол жақтан шығуы керек. Мемлекет мойнын бұрмаса, онда балалар әдебиетінің болашағы күмәнді, – дейді Серікбол Хасан.
Қалай десек те, балалар әдебиетіне қамқорлық керек. Жаңа заман баласына арнап жаңа өлең жазатын ақын-жазушыны да қолдағанымыз дұрыс. Жаңа ғасыр жаңа авторларды тудырады. Оған мүмкіндік жасап отырмыз ба? Депутаттың сөзінің жаны бар: сонда ғана «қайсыбір дәуірде қалып қоя жаздаған «Бар жақсы дүние – балаларға» деген әлеуметтік-халықтық бастаманы іс жүзіне асыруға мүмкіндік туады.