Елімізде жыл сайын орта есеппен азаптау бабы бойынша 70 іс тіркеледі екен. Соның барлығында дерлік зәбір көрсетушілер – полиция қызметкерлері. Сондықтан да еліміз қанша жерден құқықтық мемлекет десек те, бұл мәселе өзекті күйінде қалып отыр. Бұл бағытта заңнамалық тұрғыда жетілдіре түсетін тұстар аз емес.
5 жыл – 313 дерек
Бас прокуратураның мәліметі бойынша, былтыр елімізде Қылмыстық кодекстің 146-шы Азаптау бабы бойынша полиция қызметкерлеріне қатысты 111 сотқа дейінгі тергеп-тексеру дерегі анықталған. Соның ішінде Қылмыстық-процессуалдық кодекстің 35 және 36-баптары бойынша қылмыстық істердің қысқарғаны мен тоқтатылғаны бар, жыл соңында нақты 73 іс өндірісте қалған. Осы істер бойынша 14 адам, яки ішкі істер қызметкерлері жауапкершілікке тартылған. Олардың 12-сі – полиция департаменттерінің, 2-еуі – қылмыстық атқару жүйесінің қызметкерлері. Ал оған дейінгі 5 жылда 313 сотқа дейінгі тергеп-тексеру істері тіркелген екен. Мәселен, 2015 жылы – 29, 2016 жылы – 73, 2017 жылы – 74, 2018 жылы – 65, 2019 жылы – 72 дерек. «2018 жылдың 21 қыркүйегі күні Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Алматы облысы бойынша департаменті Қарасай аудандық ІІБ жедел уәкілі С.Дүйсенбаев тарапынан азамат Д.Оспановқа қатысты жасалған азаптау дерегі бойынша тергеуді аяқтады. Тергеу барысында осы жылдың 9 сәуірі күні С.Дүйсенбаев полиция ғимаратында Д.Оспановқа дене жарақатын келтіріп, «Саламат» шаруа қожалығының 37 қойын ұрлағанын мойындауға мəжбүрлегені анықталды. Сот-медициналық сараптама Д.Оспановтың бас сүйек-ми жабық жарақатын алғанын, екі жақ бүйіріне зақым келгенін, кеуденің тері асты гематомасы барын анықтады. Қарасай аудандық сотының 3 қазандағы үкімімен С.Дүйсенбаев жәбірленушіге 300 мың теңге моральдық зиянын өтей отыра, 3 жыл бас бостандығын шектеу мерзіміне сотталды», – дейді Бас прокуратураның Заңды күшіне енген үкімдердің заңдылығын және олардың орындалуын қадағалау қызметі бастығының орынбасары Саян Бәкіров. Қазақстан 1998 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Азаптауларға қарсы конвенциясына қосылған болатын. Осы конвенцияға факультативтік хаттаманы ратификациялаған 2008 жылдан бастап еліміздің қылмыстық сот төрелігінде халықаралық құқыққа сәйкес келетін елеулі реформалар жүргізілді. Аталған бағыттағы заңнаманы одан әрі жетілдіре түсу мақсатында мүдделі мемлекеттік органдармен және жұртшылық өкілдерімен келісілген келесідей түзетулер әзірленді. «Бес өзгерісті атап өтуге болады. Мәселен, ҚК-нің 146-бабы БҰҰ-ның азаптауға қарсы конвенциясына сәйкестендірілді. Ресми қызмет атқаратын адамдар тобы кеңейтіліп, қылмыстық жауапкершілік лауазымды адамдарға ғана емес, тәрбиешілерге, санитарларға, балалар үйлерінің, медициналық мекемелердің қызметкерлеріне, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелері әкімшілігінің ерікті көмекшілеріне және тағы да басқа тұлғаларға қолданылатын болады. Аталған баптың қылмыстық құрамы «қатыгез және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер» анықтамасымен толықты. Осы бап бойынша сотталған адамдарды мемлекеттік қызметке, мемлекеттік мекемелер мен квазимемлекеттік секторға жұмысқа алу құқығынан айыру көзделуде. «Азаптау» мен «қатыгез жəне ар-намысты қорлайтын іс-əрекеттер» ұғымдарының аражігі заңды түрде ажыратылып, оларға анықтамалар берілді», – дейді Саян Сәбитұлы. Бұл өзгерістер Президент Жолдауында берілген тапсырмаларға сай жүзеге асуда. Қазіргі таңда олар Жалпыұлттық іс-шаралар жоспары аясында ІІМ-мен пысықталуда. Соған сәйкес пенитенциарлық мекемелерде, полицияның қызметтік үй-жайларында, құқық қорғау органдарының барлық жедел-тергеу бөлімшелерінде жаппай бейнебақылау енгізу жұмыстары жүргізіледі.Рақымшылық пен татуласуға жол жоқ
Азаптауға қарсы күрес шаралары аясында еліміздің Қылмыстық кодексінде азаптау қылмысы өз алдына жеке бап болып бөлек шығарылған. Ең жоғарғы жаза 10 жылдан 12 жылға дейін бас бостандығынан айыруға ұлғайтылды. Рақымшылық жасау актісінің, ескіру мерзімінің және өкіну мен тараптардың татуласуы салдарынан азаптаулар бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатуға тыйым салынды. «Азаптау туралы өтініштерді тергеу кезінде баламалы тергеушілік енгізілді. Құқық қорғау органдарына жеткізілген тұлғалардың электрондық есебі құрылды. Күдіктілерді жеткізу және ұстау процесі нақтыланды және ұстау кезіндегі адвокатқа, медициналық көмекке құқықтары бар екенін түсіндіру туралы «Миранда ережелері» қолданылуда. Бұл ретте прокурорға заңсыз ұсталған және заңсыз ұстаудағы тұлғаларды дереу босату өкілеттігі берілген. Бұдан басқа, мемлекеттік қордан азаптау құрбандарына 30 АЕК-ке дейінгі мөлшерде өтемақы төлеу тетіктері енгізілді. Дағдарыс орталықтарының базасында оларға тегін әлеуметтік, медициналық және психологиялық көмек көрсетіледі. Қоғамдық бақылау комиссиялары мен ұлттық алдын алу тетігі кез келген уақытта түрмелерге барып, сотталғандармен әңгімелесіп, шағымдарды қабылдай алады. Мәселен, 2020 жылы 253 тексеру жүзеге асырылды», – дейді Әділет вице-министрі Ақерке Ахметова. Пенитенциярлы мекемелерде бейнебақылау жүйелері орнатылуда, қызметкерлер видеорегистраторлармен қамтамасыз етілуде, сондай-ақ прокурордың қатысуынсыз хат-хабарларды алу жүргізілмейтін пошта жәшіктері бар. Қазіргі уақытта, мекеме әкімшілігінің қатысуын болдырмау үшін электрондық шағымдар беру тетігі пысықталуда. «Әділет министрлігі тұрақты түрде Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті шеңберінде Адам құқықтары жөніндегі БҰҰ комитетінің ұсынымдарын талқылау бойынша мемлекеттік органдар және үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен жұмыстар жүргізеді. 2020 жылы 4 кездесу өтіп, онда азаптауға қарсы күрес, осы саладағы өзекті проблемалар, сондай-ақ азаптауға қарсы заңнаманы жетілдіру және оны Конвенцияның ережелеріне сәйкестендіру бойынша одан әрі ұсыныстар әзірлеу мәселелері талқыланды. Сондай-ақ өмірдің түрлі салаларындағы кемсітушілік, адам саудасымен күрес, жаңа Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі және т.б. жайттар сөз болды», – дейді вице-министр.Табандылық болмай, тиімділік артпайды
Елімізде қорлық пен зорлыққа қарсы қаншама жұмыстар атқарылып жатса да, бұлтартпас статистика азаптау деректерінің азаймай отырғанын көрсетеді. Онда да болса бұл көрсеткіштер бастапқы тіркелген қылмыстық істердің тоқтатыла, қысқара келе өндірісте қалғандары. Сондықтан да қылмыстық процестегі азаптауға қарсы күрестің тиімділігін арттыру үшін мұндағы нормаларды әлі де болса терең жетілдіре түсу қажет. «Парламент Мәжілісінің депутаттары Қылмыстық-процессуалдық кодексті 2014 жылы дайындап жатқан кезінде біз жұмыс тобына арнап ҚПК-ге енгізу үшін «Азаптау істері бойынша өндіріс» деген арнаулы тараудың теориялық негіздемесін әзірлеп, осы жаңа тараудың нормалық нұсқасын жасап берген едік. Әйтсе де бұл белгілі бір топтар тарапынан қолдау таппады. Содан бері бұл ұсынысымыз қабылданбай келеді. Ал шындығына келгенде, бұл кодексте азаптау туралы істердің өндірісін жүргізу тәртібін регламенттейтін арнаулы тарау жоқ. Бұл өз кезегінде мұндай қылмыстық істер санатын тергеуге іс жүзінде өте теріс әсер етеді», – дейді заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның құрметті заңгері Марат Қоғамов. Әріптесі, PhD докторы Ольга Бектибаева екеуі ұсынып отырған жобада профессор Марат Шекішұлы халықаралық талаптардың барлық қағидаттарын басшылыққа алып отыр. Сонда ғана мұндағы тиімділік те арта түспек. Мәселен, Бас прокуратураның мәліметінше, 2018 жылы 659 қылмыс тіркеліп, оның 10-ы сотқа жетіп, 20 ішкі істер қызметкері сотталған болса, 2019 жылы 866 қылмыс тіркеліп, 15 іс сотқа жетіп, 6 полицей сотталған. Бұл цифрлар мұндағы тергеу процесінің өте тиімсіздігін білдіреді. «Біз ұсынатын жаңа тарау 7 баптан тұрады. Оны біз ұлттық практиканы ескере отырып, Стамбұл хаттамасының ережесі негізінде дайындап шығардық. Ол тергеу процесін, өзіне тән ерекшеліктері мен ондағы міндеттерді шешудің процессуалды тетіктерін айқындай отыра, айтарлықтай оңтайландыруға мүмкіндік береді. Мәселен, азаптау ісі тіркелген немесе хабарланған сәттен бастап ерекше өндіріске алынып, оған тергеу субъектісі ретінде арнайы прокурор тағайындалуы қажет. Ол алдын ала дайындықтан өткен немесе азаптау қылмысын құжатқа түсіре алатын, психологиялық жарақат алған, соның ішінде азаптаудан соң сондай күйге түскен, адамдармен жұмыс жүргізуде тәжірибесі мол маман болуы тиіс. Оған ерекше статус беріліп, тергеудің ешқандай мүдделердің араласуынсыз, тәуелсіз өтуі бірінші кезектегі міндет болуы тиіс. Бұл ретте жәбірленушінің тілдік, жыныстық, мәдени ерекшеліктеріндегі қалауы да ескерілуі керек. Бұл жәбірленушімен тез байланыс орнатып, дәлелдеу процесін оңайлата түседі», – дейді Марат Шекішұлы. Жалпы, азаптауды тергеу саласындағы халықаралық стандарттар базасы негізінен Стамбұл хаттамасында шоғырланған. 2000 жылы қабылданған бұл құжат тиімді тергеу мен құжаттаудың мақсаттары мен принциптерін анықтап, жалпы шартын регламенттейді. Бұл принциптер әлемнің 15 елінің 40 ұйымы мен мекемелері атынан адам құқығы саласындағы 75 сарапшысы қатысқан үш жылдық аналитикалық, зерттеушілік және редакциялық жұмыстардың нәтижесі болып саналады. Ендеше жазықсыз жандарды азаптаудан гуманизм ізін үзбей, халықаралық стандарттармен біте сабақтасқанда ғана құтыларымыз анық.Нұрлан ҚОСАЙ