Зейнетақы қорындағы қаражаттың бір бөлігін зейнетке шықпай пайдаға жаратуға болады! 2 қыркүйек күнгі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауында айтылған ұсынысты халық дәл осылай түсінді. 2020 жылы дайын жоба ұсынылып, маңдай термен тапқан табысымызды өз игілігімізге жұмсаймыз деп жүрген халықтың үмітін су сепкендей басқан Премьер-Министр орынбасарының мәлімдемесі болды. Бердібек Сапарбаевтың айтуынша, дайындалған жобаға сәйкес зейнетақысын жеке мақсатқа жұмсауға 102 мың қазақстандықтың ғана мүмкіндігі бар. Ал қалған қараша қартайғанша аузын құр шөппен сүртуге мәжбүр.
Зейнетақы қорындағы қаржыны уақытынан бұрын алу туралы айтылғанда Сингапурдың тәжірибесін алға тартқанымыз өтірік емес. Әлемдегі зейнетақы қорының тиімділігі жағынан көш бастап тұрған мемлекетте тұрғын үй мәселесі толығымен шешілген. Халықтың 90%-ның жеке баспанасы бар. Оның басым бөлігі үй алуға зейнетақы қорындағы қаржысын пайдаланған. Біздің халық та Үкіметтен дәл осындай болмаса да, күйіп тұрған тұрғын үй мәселесін шешуге септігін тигізетін механизм жасауын күтті. Алайда 10 млн адам жинаған 10 трлн теңгеден өз үлесін алу мүмкіндігі оған мұқтаж емес адамдарға бұйырып отыр. Ал қарапайым халық үшін зейнетақы қоры екінші деңгейлі банктерді сауықтыруға арналған ақша болып қала бермек.
Тарқатып айтсақ, біздің елде міндетті зейнетақы жарнасын төлеу 1998 жылдың 1 қаңтарынан басталды. Қарапайым математикаға салсақ, 21 жылда зейнетақы қорында жиналған қаржысы 10 млн-нан асуы үшін салымшының айлық табысы төрт жүз мың шамасында. Нақтырақ айтсақ, 396 825 теңге болуы тиіс. Айта кететін тағы бір жайт, 1998 жылғы орташа айлық табыс 9 700 теңге болған. Қазір де ол көрсеткіш 400 мыңға жете қойған жоқ. Статистика комитетінің ресми дерегіне сүйенсек, 2019 жылғы орташа айлық – 199 151 теңге. Осыдан-ақ қатардағы қазақстандық бұл соманы 20 жылда жинай алмайтынын көруге болады. Ал жинауға шамасы жеткендер баспанаға зәру емес. Бұл туралы арнайы жұмыс тобының құрамында болған Президенттің штаттан тыс кеңесшісі Олжас Құдайбергенов те айтып жүр. Ол өз парақшасында бұл шешіммен келіспейтінін мәлімдеген: «Сонымен, Президенттің тапсырмасы орындалған жоқ. Жұмыс тобының мүшесі ретінде оның Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қабылдаған шешімі екенін мәлімдеймін. Қалай болғанда да, өз басым осы шешімге 100% қарсы болдым. Ал Президентке халықтың 1%-ін емес, 99%-ін қанағаттандыратын шешім керек еді», – дейді Құдайбергенов.
Экономист Мақсат Халықов та бұл шешімнің мүлде ақылға сыймайтынын айтады. Оның пікірінше, жаңа бағдарламадағы талап зейнетақы аннуитетiне қойылатын шарттардан төмен болуы керек. Әйтпесе, бұл бағдарламаны қабылдаудың қажеті шамалы.
«Алғаш осы бастама көтерілгенде зейнетақы қорында 1 немесе 1,5 млн теңге болса жеткілікті болады деп ойладық. Кейін 6 млн туралы айтылып жүрді. Біздің халық үшін оның өзі көп, шыны керек. Ал қорда 10-12 млн теңге болуы керек деген тіпті ақылға сыймайды. Себебі зейнетақы аннуитетінің шарты бойынша қаржыларын жеке шотына аударып жатқандар онсыз да бар ғой» деді экономист. Ол тіпті экономистер зейнетақы аннуитетінің шартын да жұмсартуды да ұсынып отырғанын айтады. Бірақ бұл Үкіметтің есебіне сай келе қояр ма екен?
Бағдарлама жасаушылардың ұстанымына келсек, азаматтың қартайғанда өзін асырауға қаржысы болуы керек. Бұл да келісуге болатын тұжырым. Бірақ орташа табыс табатын қазақстандық Үкімет айтып отырған зейнет жасында шалқып өмір сүруіне қажетті соманы бәрібір жинай алмайтынын да ескерген дұрыс болар. Бұл туралы Мәжіліс депутаты Аманжан Жамалов:
«Айтылды, ел естіп, дәмеленіп отыр. Ал енді не болады, мұндай шешім халықтың көңілін су сепкендей басары сөзсіз. Көбісі өзін алдап кеткен секілді сезінуі мүмкін. Мұндай біржақты шешім болмауы керек деп санаймын. Сондықтан салымшының әр категориясына сәйкес шекті көлемді белгілеуді ұсынамын. Зейнетке шыққан жасына, табысына, зейнетақы алу құқығына, баспанасы бар-жоғына қарай икемдеп, бұл мөлшерді есептеудің бір жүйесін түзуді ұсынамын», – деді депутат.
Мақсат Халықов та осыған ұқсас пікірде. «Қазақстан үшін 3-4 млн – ең оңтайлы шешім» дейді экономист. Сондай-ақ ол зейнетақы қорындағы қаржыны қолдану шарты жұмсарса, яғни белгіленген сома деңгейі төмендесе, адамдар қордағы салымын арттыруға тырысатынын айтады.
«Қазір қазақстандықтар зейнетақы туралы зейнетке шығуға екі жыл қалғанда ойлана бастайды. Оған дейін ол жақта не болып жатқанынан мүлде хабарсыз. Мұның бәрі – қызықпаушылық. Ондағы қаржы адамдар үшін қолжетімсіз болып көрінеді», – дейді экономист. Оның айтуынша, мұны зейнетақы қорына салымшыларды көбейтудің бір әдісі ретінде қолдануға да болады. Мәселен, өзін-өзі жұмыспен қамтып жүрген азаматтар зейнетақы жарнасын төлеуге құлықсыз. Себебі қолындағы қаражатты қазір пайдаланған тиімді. Бұл мәселе бойынша экономистің пікірі мынадай:
«Зейнетақы қорын неге мемлекет қана пайдалануы керек? Неге бізге де қордағы ақшамызды инвестиция ретінде қолданбасқа? Халықтың қаржылық сауаты төмен делік. Бірақ ондай мүмкіндік берілетін болса, бар ақшасын шашып тастайтын адамдар ақымақ емес қой. Қаржылык кеңесшілер бар. Егер қордағы қаржыны инвестиция деп қарайтын болсақ, өз еркімен салым жасайтындардың саны өсер еді. Ары халық та сауаттырақ болады», – дейді.
Маманның пікірімен келіспеске болмайды. Өйткені бүгін халық арасында зейнетақы қорындағы ақшадан күдер үзіп, міндетті төлем ретінде ғана қарап жүргендер көп. Оған себеп те жоқ емес. Сенімсіз бастамалар мен банктерді сауықтыруға құйылып жатқан қаржының жеке бас қажеттілігіне келгенде қол жеткізбей шарықтап кетуі күмәнді күшейте түскендей. Жастығын ала кетуге дағдыланған ел өз бетінше қимылдауды жөн көреді. Ал азаматтар зейнет ақшасын мемлекеттің ғана емес, өз игілігіне пайдалана алатынына көзі жетсе, салымшылардың саны артпақ. Сонымен қатар олар өз қаржысын еселей түсуге де мүдделі болатыны түсінікті.