Жаңартылған білім беру мазмұнындағы басты ерекшеліктің бірі – ББЖБ мен ТЖБ. Нақтырақ айтсақ, бөлім бойынша жиынтық бағалау мен тоқсандық жиынтық бағалау. Аталған жүйе арқылы оқушы біліміне сан тараптан баға беруге болады. Алайда қолданысқа енгеніне үш жылдан асқан бұл жаңалықтың өзіне тән машақаты да баршылық.
Олай дейтініміз, smk.kz сайтынан бастапқыда дайын үлгілері берілген ББЖБ мен ТЖБ үлгілері оқу мақсаттарына сай тапсырмаларға негізделген. Оқушы өзінің білімін, ұстаз білігін дәлелдейтін тапсырма шетелдік үлгімен қабысады екен. Бұл жайында Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринова Facebook парақшасында: «Мұғалімдер критериалды бағалау жүйесінің әдіснамасы дұрыс екенін түсінеді және ол дамыған елдердің бағалау жүйесінің талаптарымен салыстырылатын бағалаудың жаңа стандарттары мен механизмдерін қамтамасыз етті» деп жазды.
Көшке ілесу мен көшіру
Жалпы Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы әр оқу жылында жалпы білім беретін мектептер үшін арнайы әдістемелік нұсқаухат ұсынады. Бұл – оқу тәрбие жұмысындағы басшылыққа алатын ең негізгі құжат. Сол құжатта апталық сағат жүктемесіне қарай әр пәннен оқу тоқсандарына сай неше БЖБ ТЖБ алу керегі жөнінде кесте береді. Мысалы, аптасына 2 сағат және 3 сағат жүретін пәндерден тоқсанына 2 БЖБ алынуы тиіс.
Ал оқушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі тапсырмаларын кез келген ұстаз жасай алмайды. Білуімізше, оның өзіндік қиындығы бар. Бірақ жолын үйретуге болады. Есте болса, үйренудің тегін емесі белгілі. Сөзімізге дәлел – academia.kz сайты. Мұнда мұғалімге арналған 25 сабақтан тұратын арнайы курс бар. Бағалаудың тиімді жүйесін үйрену құны – 5 мың теңге. Бұдан бөлек, елімізде жиынтық бағалаудың қыр-сырымен таныстыратын көшпелі курс өтеді.
«Мұғалімдерді даярлау жұмыстары жүргізілді. Жаңартылған білім беру мазмұны аясында «Қазақ тілі мен қазақ әдебиетін» оқыту бойынша 160 сағаттық біліктілікті арттыру курстары Өрлеу БҰАО және НЗМ ( педагогикалық шеберлік орталығы) арқылы жүзеге асты. Аймақтарға көшпелі курстар ұйымдастырылып, педагогтер барлық пән бойынша курстан өтті. Алайда курс барысында БЖБ жасау мен ТЖБ құру туралы мүлдем оқыту болған жоқ. Екі жыл қатарынан дайын дүниені smk.kz сайтынан алып қолдандық. Тек 2017-2018 оқу жылынан бастап Педагогикалық шеберлік орталықтары «Бағалау мен саралау тапсырмаларын әзірлеу» тақырыбында БЖБ мен ТЖБ құру үлгілерін үйрететін курс басталды. Бұл курс 2018-2019 оқу жылында жалғасын тапқанымен курстан өткен мұғалімдер саны саусақпен санарлықтай» дейді А.Розыбакиев атындағы орта мектептің мұғалімі Зәуре Бексұлтанқызы.
Иә, білгенінен, үйренгенінен нәтиже шығаратындар бар. Көргенмен де кәдеге жарата алмайтындар жетерлік. Көшке ілескені өзі тест құрайды, қалғаны сайттан көшіруді жалғастырады.
БЖБ мен ТЖБ: артық пен кем
Кез келген нәрсенің артығы мен кемі қатар жүреді. Критериалды бағалаудың да қолпаштайтын тұсы мен бас ауыртатын жері бар. Мұны біз ұстаздардан сұрап көрдік. Алдымен артықшылығына мән берейік.
«БЖБ мен ТЖБ тапсырмаларының артықшылығы – оқу мақсаттарына сай тапсырмалардың берілуінде. Сонымен қатар БЖБ тапсырмаларында арнайы дескрипторлар (тапсырманы орындау қадамдары) көрсетілген. Оқушыға орындау үшін 20-25 минут беріледі. Өз бетімен жұмыс істеуіне бағытталады. Білімді дайын күйінде емес, өзіндік оқу ортасын құру арқылы алады. ТЖБ 40 минутқа негізделген. ТЖБ да дескрипторлар жоқ, тапсырмалар бір жауапты жабық сұрақтардан (тест т.б.) өз ойын 3-4 сөйлеммен жеткізетін ашық сұрақтардан, көп таңдауы бар тапсырмалардан және жазылым бойынша эссе, сыни пікір, мақала т.б. жазудан құралады. Дегенмен тіл сабақтарында оқылым, жазылым дағдыларына бағытталған тапсырмалардың өзі 40 минутқа әзер сыйымды болғандықтан, тыңдалым/айтылым дағдысына негізделген мәтінмен жұмыс ТЖБ алынған аптаның ішінде сабақ үстінде алынады. Себебі төрт дағдыға бірдей үлгеру мүмкін емес» дейді қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Зәуре Сатыбалдинова.
Бір айта кетерлігі, бала критериалды бағалау балына сеніп алған. Екі БЖБ мен ТЖБ-ға дайындалады да, үшеуінен қорытқандағы балы қорытындыға шығады. Ал күнделікті сабақты оқымай жүруі мүмкін. БЖБ-ны күшті жазады да, күнделікті сабаққа қырын қарайды. Төмен балл қояйын десең, БЖБ-сы жақсы болып тұрады. Сондай уақытта ата-аналармен түсініспеушілік пайда болады. Керісінше, күнделікті сабақ айтып жүреді, оқиды, жазады.
Сондай-ақ №188 мектеп-гимназиясының жас маманы Әсел Қасенқызына да критериалды бағалау жүйесі ұнайды екен. «Оқу сауаттылығы бойынша ТЖБ мен БЖБ өте жақсы. Мәтінді оқыту, композициялық талдау жасау жағына көңілім толады. Мысалы, бір сыныпта 30 бала бар. Бір сабақта бәрінен бірдей сабақ сұрау мүмкін емес. 10-ынан сұрасам, қалған 20-сы қалып қояды. Жиынтық бақылау кезінде ҰБТ сияқты қадағалау жүргіземіз. Сонда аралап жүріп, кімнің сабақты меңгеріп-меңгермегенін бірден аңғарамын» дейді жас маман.
Ал кемшілігін сұрағанымызда, екі ұстаздың ойы бір жерден шықты. Қазір оқушылар жалпы оқу үдерісінен гөрі ТЖБ мен БЖБ-ның «қыр-сырын» жақсы біліп алған. Тарау бойы үй тапсырмасын орындамай-ақ, БЖБ жауаптарын сайттан көре алады. Егер оқытушы жиынтық бағалау тапсырмасын өзі дайындап келсе, оқушының әуреге түсері анық. Бірақ онсыз да қағазға көміліп жүрген мұғалім қос тапсырма үшін ақ парақтың астында қалады. Неге дейсіз ғой, бір оқушыға аталған тапсырманы 4 бет A4 параққа шығарады. Енді ойлаңыз, бір сыныпта 20 бала бар десек, 100 бетті сөмке толы кітаппен бірге көтеріп келеді. Осындайда ойға оралатыны: оқушы шуы мен жоғары жақтың ескертпесіне шыдап, құшақ толы ақ парақты арқалаған мұғалімнің күндері-ай...
Қулық қайдан шығады?
«Оқушыдан қулық артылсын ба?». Қанша жаңа жүйе келгенімен, кілтін тапқандар жеңілдің астымен жүре біледі. Қазір әккі оқушылар БЖБ мен ТЖБ алатын күні «бес қаруын» сайлап келеді екен. Ал бұл күнделікті сабақ айтып, бірақ аталған тапсырмаға келгенде титықтайтындар үшін кері әсер етеді.
«Бір айта кетерлігі, бала критериалды бағалау балына сеніп алған. Екі БЖБ мен ТЖБ-ға дайындалады да, үшеуінен қорытқандағы балы қорытындыға шығады. Ал күнделікті сабақты оқымай жүруі мүмкін. БЖБ-ны күшті жазады да, күнделікті сабаққа қырын қарайды. Төмен балл қояйын десең, БЖБ-сы жақсы болып тұрады. Сондай уақытта ата-аналармен түсініспеушілік пайда болады. Керісінше, күнделікті сабақ айтып жүреді, оқиды, жазады. Бірақ БЖБ мен ТЖБ-дан балл жинай алмайтын оқушылар кездеседі. Сондайда қиналатыным бар.
Байқағаным, 5-6 сынып оқушылары бәріне тыңғылықты дайындалады. БЖБ мен ТЖБ-ға, сабаққа бірдей көңіл бөледі Оқы деген мәтінді оқып, талдайды. Сосын жиынтық бақылаудың екеуін де жақсы тапсырып шығады. Мысалы, 8-9 сыныптарға сабақ беремін. Олар сабақ барысында көп оқымайды, сынақ кезінде smk-дағы ТЖБ мен БЖБ-ны көшіріп алады. Көшіруге жол бермей, өзің құрастырып келсең, жаза алатыны да, тапсыра алмайтыны да бар. Сол тұрғыда олардың білім сапасына кедергі келтіреді» дейді №188 мектеп-гимназия мұғалімі Әсел Жутаева.
Оқытушы айтқан жоғарыдағы мысалға мән берсек, мәселе ынтаға келіп тіреледі. Мұғалім мен кітаптан үйренген оқушы мен сайттан «оқығанның» білім-бағасы тең түссе, қайтпек керек? Қош, сайттағы мұғалімге керек дүние деп бәлсінер. Онда БЖБ мен ТЖБ тапсырмасы ата-ана мен оқушы қолына оңайлықпен түспейтіндей «айла» қажет тәрізді.
«Тапсырманы алу бар, тексеру тағы бір әлем» дегендей, мұғалім машақаты мұнымен біткен жоқ. Жалпы білім беретін мектептерде критериалды бағалауды енгізу туралы арнайы 125 бұйрық бар. Онда БЖБ мен ТЖБ алу реттілігі, сағаттар санына байланысты бөлімдерді ықшамдап біріктіріп БЖБ алу туралы айтылған. ТЖБ алынған соң 3 оқу күні ішінде модерация жүру қажет. Модерацияға дейін мұғалім оқушы жұмыстарын қарындашпен тексеріп, ең жоғарғы балл жинаған, ең төмен балл жинаған, орташа балл жинаған немесе тапсырманы орындау деңгейі ортадан жоғары, бірақ жақсыдан сәл төмен болып бағалауға қиындық туғызған үш оқушының жұмысын арнайы комиссия мүшелерінен құралған Модерацияға ұсынады. Баға стандартқа сай қойылған, қойылмағаны сарапқа салынады. Модерациядан кейін мұғалім барлық оқушының қарындашпен тексерілген жұмысын қаламмен қойып, күнделік.kz-ке жазуға міндетті.
Өткен жылы қараша айында Білім және ғылым вице-министрі министрліктің жанынан құрылған жұмыс тобы критериалды бағалау жүйесін жетілдіру жолдарын талқылайтынын атап өткен. Жазғанымыз – жұмыс тобының кәдесіне жараса болғаны.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ