1861 жылы Азаматтық соғыс Американы екіге бөледі. Америка одағын жақтаушылар мен бөлініп шығып конфедерация құрғандар майданға жаңадан адам тарту үшін барлық амалды істеп бағады. Сол кезде әскери көсемнің бірі ерекше айлалы жоспар ұсынады. Жауынгерлер мен олардың әйелдеріне көп мөлшерде зейнетақы төлеу уәде етіледі. Осыдан бастап өз еркімен жүз мыңдаған жан соғысқа тартылған деседі.
Аяғында не болды дейсіздер ғой? 1930 жылдары Азаматтық соғыс аяқталған соң «пенсия төлеу» де тоқтады дерсіз. Жоқ, шын мәнінде, ең соңғы төлем 2004 жылы жасалған. Яғни, 1920 жылы 21 жастағы пысық келіншек өзінен 60 жас үлкен соғыс ардагеріне тұрмысқа шығады. Осылайша, Азамат соғысы ардагерінің жесірі АҚШ үкіметінен берілген жеңілдіктің игілігін түгел көріп, 97 жасында өмірден өткен. Иә, бұл жерде айтпағымыз ардагердің етегінен ұстап, пайдаға кенелген арудың «қулығы» туралы емес. Соғысқұмар көсемдердің адамдарды ақшамен қызықтырып майданға тартып, мемлекетке ұзақ жыл шығын тартқызуы.
Десе де, зейнетақы төлеу жүйесінің алғашқы тәжірибесі қоғамға осындай жолмен енгені рас. Ал шынайы зейнетақы теориясы Германияның алғашқы канцлері Бисмарктың билігі тұсында ойлап табылды. Еуропа мемлекеттері адам қартайып, жұмысқа жарамай, денсаулығы сыр берген кезеңде мемлекет оған зейнетақы төлеуі керек деген ұйғарымға келді.
Бүгінгі күні әлемнің көптеген дамыған елдері зейнет жасы мен зейнеткерлерге төленетін ақшаны есептеумен басы қатып отырғаны жасырын емес. Себебі жылдан-жылға жасы ұлғайған кісілердің саны өсіп барады. БҰҰ-ның мәліметінше, әлем бойынша 65-тен асқандардың саны 2015 жылы 608 миллион болса, 2050 жылға қарай 1,6 миллиардқа жетуі мүмкін. Елде зейнеткердің үлесі артқан сайын мемлекетке салмақ. Қарияларға ай сайын зейнетақы төлеуден бөлек, тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсету, қоғамдық көліктегі жеңілдік, т.б. шығындар көбейеді.
Сөз жоқ, ұзақ жасау бір жағынан жақсы өмір, жайлы тұрмыстың нәтижесі екені анық. Әсіресе, дамыған елдерде бұл көрсеткіш жоғары. Мәселен, Жапонияда қазірдің өзінде жасы 65-тен асқандар жалпы халықтың 27%-на жеткен. 2060 жылға қарай зейнеткерлер жұмыс істейтін азаматтар санымен теңеседі деп күтіліп отыр.
Жапония – қарияға құрметпен қарайтын елдің бірі. 1963 жылдан бастап 15 қыркүйек «Кәрілікке құрмет» күні ретінде аталып келеді. Күншығыс елінде 2016 жылға дейін 100 жасқа толғандарға үкімет күміс жалатылған ыдыс сыйлап, жеткен жетістіктерімен құттықтайтын дәстүр болыпты. Бірақ 29 мың адамға күміс ыдыс сыйлау үшін үкімет 2,1 млн доллар қаржы жұмсайтын, кейіннен ол дәстүр баламалы сыйлықтармен ауыстырылған.
Жапон азаматтары ұзақ жасауымен ерекшеленеді. Тұрғындардың дені 100 жасқа дейін немесе одан да көп өмір сүретіндіктен, денсаулығын күтуге қаражат бөлу өте маңызды. Бұл мәселені шешу жолында ұзақ жыл ғылыми ізденістер жасаған Токио университетінің докторы Хироко Акияма «адам зейнетке шыққаннан кейін де денсаулығын сақтау үшін үнемі қаржы бөліп отыруы қажет» деген тұжырым жасайды. Ғалымның айтуынша, төртінші өнеркәсіптік революция бұл бағытта тиімді жаңалықтар ұсынып отыр. Қазір денсаулықты жақсартатын ақпаратты алу бұрынғыдан әлдеқайда оңай. Медицинадан хабары бар жан жаңа технологияларды қолдана отырып, өз денсаулығына инвестиция салады. «Ең бастысы, қарапайым адамдарды қартайғанға дейін өз денсаулығына қаражат салуға ынталандыру» дейді Х.Акияма.
Осы қағиданы басшылыққа алған Жапония үкіметі алты жыл бұрын «Денсаулық сақтау және өнімділікті басқару» (H&РM) деп аталатын мемлекеттік-жекеменшік әріптестік бағдарламасын іске қосқан. «H&РM» бағдарламасы компания басшыларын еңбек өнімділігі мен шығармашылығы үшін өз қызметкерлерінің денсаулығына ерікті түрде қаражат салуға шақырады. Бұл инвестицияның қайтарымы – дені сау қызметкерлердің жігері мен ынтасы, сонымен қатар компанияның құнын арттыратын еңбек нарығы және рейтинг. Қазіргі уақытта Жапонияда 2 300-ден астам ірі компаниялар мен 35 000 шағын және орта кәсіпорындар «H&PM» бағдарламасын енгізген. Осының негізінде соңғы 5 жыл ішінде «H&РM» сертификатын алған компаниялар Токио қор биржасындағы басқа қарапайым компаниялардан озып кетті. Бағдарлама арқылы салынған 1 доллар кәсіпорынға 3 доллар болып қайтады, – деп хабарлайды Tokyo Mitsubishi and Morgan Stanley Securities.
Бүгінде «H&РM» бастапқы ресурстары аз дамып келе жатқан елдерде денсаулықты жақсартудың жақсы стратегиясына айналып отыр. 2019 жылы Шри-Ланка мемлекеті «H & РM» бағдарламасын енгізген. Демек, жапон ғалымдарының озық тәжірибесі болашақта еңбек нарығы мәселесіне тап келетін мемлекеттердің қолданысына енетін тиімді жоба болуы мүмкін.