Су тапшылығы туралы дабыл қағылғанына көп болды. Осыдан 10 жыл бұрын «2050 жылдары әлем елдері арасында су ресурстары үшін соғыс болуы мүмкін» деген болжам айтылған. Оның басы ауыл шаруашылығындағы қуаңшылық пен қымбатшылықтан басталатын ашаршылықтан туындайды-мыс деген де үрей болған. Сол айтылғандай, су тапшылығы елімізде жылдан-жылға қатты сезіліп келеді. Мұның 3 себебі бар. Біріншіден, табиғат циклында судың азаю кезеңінің басталғаны байқалуда. Соңғы 3 жылда бұл құбылыс бірте-бірте күшейіп келеді. Екіншіден, еліміздегі су көздерінің бірқатары, нақтырақ айтсақ 9 ірі өзен торабының 4-еуі бастауын көрші елдерден алады. Сол елдерде суды тұтыну артты. Үшіншіден, өзімізде егін алқаптарының аумақтары ұлғаюда. Мұның барлығы түптеп келгенде суды үнемдеудің өзектілігіне алып келіп отыр.
Вегетация – күрделі кезең
Судың ең үлкен тұтынушысы ауыл шаруашылығы екені белгілі. Соның ішінде егін салған диқандар үшін су жетіспеушілігі еңбегін еш етіп, шығынға батырмақ. Былтырғы вегетациялық кезеңде бірқатар өңірде қиындық туындағанымен, суару маусымы тыныш өткен болатын. Бірақ биыл былтырғы проблемалар алдымыздан қайта шығып, су тапшылығы ушыға түспесіне кепіл жоқ. Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиев 2020 жылдың вегетациялық кезеңінің қорытындылары туралы Үкімет отырысында жасаған баяндамасында осыған назар аударды. «Соңғы 3 жылда Қазақстан суы аз циклге енді. 2019 жылы өзендер ағысының жалпы көлемі 83 шақырым текше метр болды. Бұл ұзақ жылдар бойғы орташа көрсеткіштен 20%-ға аз. Айта кету керек, республика бойынша пайдаланылатын судың 97%-ы оңтүстіктегі төрт облысқа тиесілі. Республика бойынша пайдаланылған судың нақты көлемі былтыр 13,3 шақырым текше метрді құрады. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 1 шақырым текше метрге артық. 2020 жылғы вегетациялық кезең тұрақты өтті. Дегенмен өте шиеленісті болды», – деді ол. Оңтүстік облыстардағы вегетациялық кезеңге жеке-жеке тоқталған министр былтыр Алматы облысында қар жамылғысы өткен жылдармен салыстырғанда 35%-ға аз болғанын, Іле өзенінің ағындылығы екі-үш есе азайғанын, ал суармалы жерлердің ауданы 2019 жылмен салыстырғанда 11%-ға ұлғайғанын айтқан болатын. Жамбыл облысында да орташа су көлемі жылдық деректен 15-20 пайызға төмен болған. Түркістан облысында Сырдария өзенінің ағыны 2020 жылы 15%-ға азайған. Оның негізгі ресурсы болып табылатын Тоқтоғұл су қоймасының (Қырғыз Республикасы) көлемі 2019 жылға қарағанда 2 млрд текше метрге кем болды. Ал Қызылорда облысына жалпы республика бойынша пайдаланылған ағын судың 43%-ы тиесілі болған. Жалпы, төрт облыста ағын су мен вегетацияға қатысты өте күрделі жағдай байқалады. Сондықтан министрлік суды үнемдеу шарасын ұсынып отыр.Күріш пен мақта судың жауы
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2030 жылға дейін суармалы жерлердің көлемін 3 миллион гектарға дейін жеткізуді тапсырған болатын. Егістік алқабы ұлғаюының арқасында өнім көлемі мен одан түсетін табыс та арта түседі деген сөз. Бұл тапсырманы орындау үшін онсыз да тапшы суды одан сайын үнемдеу қажет. Осы ретте министрлік төрт бағытты ұсынып отыр. Олар біріншіден, суды көп қажет ететін егіншілік түрлерін қысқарту, яғни күріш егістігін 29 мың гектарға азайту (Қызылорда – 15 мың га, Алматы – 10 мың га, Түркістан – 4 мың га). Бұл бір текше шақырым суды үнемдеуге мүмкіндік бермек. Екіншіден, кемінде 750 мың гектар алаңда су үнемдеуші суару технологияларын енгізуді жалғастыру керек. Бұл орташа алғанда 30%-ға дейін суды үнемдеуге септігін тигізбек екен. Үшіншіден, 6 мың шақырымдық суару желілерін қайта жаңартып, 119 негізгі магистральді каналдарға цифрландыруды жаппай енгізу қажет. Соның есебінен жылына 2 шақырым текше метр су үнемделетін болады. Төртіншіден, алдағы 10 жылда 3,6 шақырым текше метр көлемінде су жинақтау үшін 39 жаңа су қоймасы салынуы керек, сонда 394 мың гектар жаңа суармалы жер су көзімен қамтамасыз етіледі. Сонда ғана, шамамен 8,8 шақырым текше метр су артық үнемделіп, онымен жаңа алқаптарды суаруға мүмкіндік тумақ. Оңтүстік өңірлердегі трансшекаралық су көздеріне тәуелділік ескеріле отырып, жаңа суармалы жерлер шығыс және солтүстік өңірлерде ашылуы тиіс. «Қызылордада күріш егістігінің ауданы 90 мың гектарды құрайды. Ал агроөнеркәсіп кешенін (АӨК) дамыту бағдарламасына сәйкес мұндағы егіс алқабы 75 мың гектардан аспауы тиіс. Алматы облысында да пайдаланылатын судың 10%-ы немесе жылына 350 млн текше метр су күріш алқабына жұмсалады. Ал 2 мың гектар алқаптағы күрішке кететін суға кейбір дәнді-дақылдардың 15-20 мың гектарын өсіруге болады. Күрішпен қатар мақта алқаптары да қысқармақ. 2018 жылы 132,5 мың га жерге мақта егілген болса, 2019 жылы бұл көрсеткіш 110 мыңды құрады», – дейді «Қазсушар» РМК орталық аппаратының Эксплуатация және су пайдалану бөлімінің басшысы Ербол Салихбаев.
Биыл вегетациялық кезеңде су тапшылығы ерекше сезілетіндей реті бар. Өйткені оңтүстіктегі су қоймалары қажетті су қорын жинақтап болған жоқ. Ал суару маусымына бір-ақ ай қалды.
«Биыл Сырдарияда су аз. Оның себебі өзеннің бастауындағы екі арна Нарын мен Қарадарияда судың аздығы. Қазір Тоқтоғұлдағы су төмендеді. Нағыз маусымдық суаруға су жинау керек болғанда, қырғыздар суды көп тастап жатыр. Қазірдің өзінде онда 9,8 млрд су қалды. Одан төмендегі Әндіжан мен Шарбақты су қоймасында да су аз. Содан келіп Шардараға түсетін су көлемі төмендеп кетті. Шардараға 1,1 млрд су керек. Көксарайға да сондай көлемде. Жалпы, көлемі 2 млрд-тан аса су қажет. Бір ай қалды. Наурыздың аяғына дейін су жиналмаса, маусымдық суаруға судың тапшылығы қазірден бастап сезіліп тұр. Сол себептен бүгінде вице-министрлер өңірлерге барып, түсіндіру жұмыстарын жүргізуде», – дейді Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Су ресурстары комитеті төрағасының орынбасары Сембай Сейсенов.
Су – саяси ресурс
Еліміздің географиялық орналасуына қарай, елімізге келетін 4 ірі өзен өз бастауын көрші мемлекеттерден алатыны белгілі. Су тапшылығындағы басты мәселелердің бірі осы болып отыр. Мәселен, Ертіс пен Іленің бастауы Қытайда, Сырдария Қырғыз Республикасы, Тәжікстан, Өзбекстан жерлерімен өтеді. Жайық өзенінің қайнар көзі Ресейде жатыр. Соңғы 30 жылда осы трансшекаралық су мәселелерін реттеуде ортақ нақты келісімнің болмауы тек агроөндіріс сипатындағы ғана емес, экологиялық мәселеге алып келе жатыр. Сондықтан мемлекетаралық қатынаста су саяси ресурсқа айналмауы қажет. Оның бір мысалы – Арал теңізі. «Мемлекетіміз су саясатын күшейтпейінше, Арал мен Сырдариядағы су проблемасы күрделене береді. Тіпті, осылай жалғаса беретін болса, алдағы 10 жылда Кіші Арал да толықтай кебеді. Экологиялық апат одан сайын шиеленісе түседі. Өзіңіз ойлаңызшы, 30 жыл болды, өзбекпен де, қырғызбен де ортақ суды пайдалануда бір мәмілеге келе алмай отырмыз. Өзбек бізбен келіспей қаншама су қоймаларын салып тастады. Суды қайдан алып жатыр? Әрине, Сырдариядан! Дарияның басында отырған мемлекеттер ортақ судан жылына 12 млрд текше метр суды Қазақстанға жіберуге міндетті. Оның өзінде де бұл көрсеткіш Кеңес Одағы бекітіп берген құжаттардан қалған. Оны өзгертіп, Қазақстанның қазіргі және болашақ су жағдайына бейімдеп, қазақ суының мүддесіне қарай халықаралық заңдылықтарға сүйеніп, жаңа лимит бекітіп алуды әзірге Үкімет те, бүкіл Қазақстанның су мүддесін қорғауға күші жетпей отырған комитет те ескермей отыр. Неге қазақ Үкіметі БҰҰ-ға жүгінбейді? Алда су тапшылығы ғасыры келе жатқанда, су сияқты стратегиялық аса маңызды ресурсқа саяси маңыз бермей, бейқам отырғаны қалай? Сондықтан Арал тағдырын алға тартып, сол лимит көлемін халықаралық су конвенциясымен, БҰҰ-ның қатысуымен қайта қарап, Қазақстанның лимитін Арал үшін ұлғайтуға қол жеткізу қажет», – дейді тәуелсіз журналист-сарапшы Айткүл Шалғынбаева. Су тапшылығы мәселесінің асқынып кетуіндегі бір себеп, мемлекеттік саясатта жатқаны рас. Өйткені ол өз алдына министрлік немесе агенттік емес, тек комитет деңгейінде қарастырылады. Ол аз дегендей су шаруашылығының әр саласына әртүрлі ведомство жауап береді. «Қойшы көп болса, қой арам өледі» деген осы. «Суармалы жерлерге қажетті суды Ауыл шаруашылығы министрлігі қарайды. Көктемгі тасқын сумен Төтенше жағдайлар министрлігі күреседі. Ауызсу мәселесіне Инновация министрлігі жауап береді. Қалғаны Экология министрлігінде. Осылардың барлығын біріктіріп, жоқ дегенде агенттік құру қажет. Сонда жерасты сулары бар, жауын-шашын суы бар барлығын үйлестіріп, су тапшылығын шешуге болады. Әйтпесе, Төтенше жағдайлар министрлігі үшін тасқын судың ағып өтіп кеткені, ешкімге залалын тигізбегені маңызды. Арна қазғанда да сондай есеппен қазады. Негізі, еріген қар суын ұстап қалып, сол алқапты суаруға жұмсауға болады. Ондай тәжірибе Кеңес кезінен бар. Егер өз алдына ведомство құрылар болса, су шаруашылығына қатысты ұлттық саясат та қалыптасар еді. Бұрын Жамбыл облысында су шаруашылығы мамандарын даярлайтын үш оқу орны болатын. Зерттеу институты бар-тұғын. Сондай инфрақұрылымды қалпына келтіру қажет. Ташкентте бұл үрдіс сақталып қалған. Біздің мамандар сол жаққа барып оқуға мәжбүр», – дейді Қазақстан Су шаруашылығы қауымдастығының жетекшісі Нұрлан Атшабаров. Бүгінде Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Су ресурстарын қалыптастыру жөніндегі ұлттық жобаға ұсыныстар қабылдауда. Қауымдастық өкілдері осындай бірқатар ұсынысын берген екен. Бұл жоба өзектілігі артқан су тапшылығы мәселесін шешеріне сенім мол. Қазір еліміздегі су тұтыну көлемінің 65% ауыл шаруашылығына тиесілі десек, оны сапалы сумен уақытылы және жеткілікті көлемде қамту еліміздің азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі болмақ.Нұрлан ОРАЗҒАЛИ