Жоғары білім сапасы еліміздің даму стратегиясындағы басымдық берілген бағыт екені белгілі. Адами капиталдың бәсекеге қабілеттігі әлемнің озық отыз елінің қатарына ену үшін рөлі ерекше. Еліміздің жоғары оқу орындары сапалы мамандар даярлап жатыр, бәсекеге қабілетті деп айта аламыз ба? Осы және өзге де сұрақтарға қатысты жоғары білім сапасы бойынша сарапшы, академик Кәрімбек Арыстанбекұлымен сұхбаттасқан едік.
– ЖОО-лармен сот процесінде БҒМ жиі ұтылады. Себебін түсіндіре аласыз ба? –Қазір министрлік Президент тапсырмасымен жоғары оқу орындарына тексеру жүргізіп, кейбіреуін бас лицензиясынан айырып жатыр. Осыған байланысты ел арасында екіұдай пікір бар. Неліктен? Өйткені тексеру кезінде тексерушілердің қолында сертификаты болғаны жөн. Университетте жұмыс істейді екен деп кез келген оқытушыны тексеруге жіберуге болмайды. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген бар. Оларды арнайы оқытып, нормативтік-құқықтық құжаттармен таныстыру қажет. Мысалы, ЖОО-дағы мамандық жайын тексеру үшін Экономика факультеті болса, экономистерді, Журналистика факультеті болса, журналистерді келесі оқу орнына тексеруші етіп жібереді. Бұл қалай сонда? Иә, олар пән мен білім мазмұны жайында білуі мүмкін. Бірақ біле тұра олардың соттан жеңілуіне не жорық? Мамандандырылмағандықтан. Себебі тексерушілер нормативтік-құқықтық актіні толық білмейді. Соттар сондай олқылықтарды тауып алады. Мысалы, кітап саны 100 болу керек десек, университетте 98 деп көрсетілген. Лабораторияның көлеміне келгенде де осындай мәселе. Студенттерді жалпы кітапханамен қамтамасыз ету мәселесінде де жағдай бір. Алайда бұл білімнің мазмұнына әсер етпейді. Тексерушілер осындай ұсақ-түйектерді де тізеді. Содан кейін ЖОО-дан 47, 57 кемшін тұсын таптық деп жар салады. Соттасып жатқан ЖОО-лармен сөйлесе қалсаңыз, олар процесті «тырнақ астынан кір іздегендей» деп бағалайды. Сол себептен айтарым, ЖОО-ны тексеруге барған тексерушілердің біліктілігін тексеру керек. Мәселен, қазір тексерушілердің құрамы қалай анықталады? Әлі күнге осыны түсіне алмай келемін. База қалай жасалады? Мысалы, шетелде базаға кіріп, сарапшы болу үшін оған мамандану керек. Осы нәрсенің жоғынан министрлік сотта жиі жеңіліп қалады. Бір мысал келтірейін. Айталық, оқулыққа қатысты қос тарап дауласатын тұстар бар. Министрлік «оқулықтың жарыққа шыққан мерзімі 5 жылдан артық болмауы керек» дейді. Байқасаңыз, академиктер Балақаевтың, Кеңесбаевтың жазған еңбегіне 50 жыл болған. Ысқақовтың морфологиясын әлі күнге оқимыз. Сонда олар жарамай ма, соншалық не өзгеріп кетті? Осы тұста сот он жыл бұрын шыққан, алты жыл бұрын шыққан оқулықтың қалайша оқуға жарамай қалғанын сұрайды. Ал қарсы тарап аталған оқулықтардың министрліктің оқу-әдістемелік орталығымен сараптамадан өткенін алға тартады. Осылайша, жеңіліп қалуы әбден мүмкін. – Пандемияға байланысты сабақ онлайн өтеді. Соған сай студенттердің көбі онлайн сабаққа қатысудың орнына жұмыс істеп жүр. Осының кесірінен алдағы 3-4 жылда еңбек нарығына сапасыз маман қосып, экономикамызға кері әсерін тигізбейміз бе? – Бұл ұстаз бен шәкіртке байланысты. Ұстаздың талабы қатаң болса, студент барынша сақ жүреді. Онлайн білім беруде оқытушылар да өзін қамшылау керек. Ізденіп, ой қозғап дегендей. «Иә, мақұл, жарайды» деп сабақты WhatsApp-тан тексере салатын оқытушы өзіне, біліктілігіне сенбейді. «Студентім бойымдағы кемшілікті байқап қояды» деп «бәрі дұрыспен» сабақты аяқтай салады. Бұл – дұрыс емес. Екіншіден, барлығы ниетке байланысты. Оқуға түскен студент ертең маман болам десе, қандай жағдайда да оқуға зейін қояды. Ал оқымайтын бала карантинге дейін де, кейін де оқыған жоқ. Жоғары білім сапасын қамтамасыз етудегі ең қиналатын тұсымыз – студенттердің диплом үшін оқуы. Өз кезегінде ата-аналардың «ұл-қызым диплом алса, бір жерде жұмыс істейді ғой» дейтін ойы әсер етеді. Мектеп жасындағы бала 11-сыныпқа жеткенше «қандай маман болам» деп ойланбайды. 10-сыныпқа көшкенде тыпырлап, «мына пәнді таңдасам, дұрыс-ау» деп жүреді. Көпшілігі баласының маман болғанын емес, бір жерде бастық болғанын қалайды. Бітірген мамандығы қазір трендте ме, нан тауып жей алатынына бас қатырмайды. Ректорлық тәжірибемнен есте қалғаны, бірде-бір университеттің студенті келіп «факультеттегі оқу бағдарламасы дұрыс емес, келешекте жұмыс істеуге жағдай жасайтын тұсын көріп тұрғам жоқ» деп шағым айтпайды. Өйткені университет не береді, соны бас шұлғып алуға бейімбіз. Кезінде Германияда үлкен конференция өтті. Сонда Финляндиядан келген профессордың мынадай әдісіне қайран қалдым. Ол балалардың жетістігін бағалауда оның жауап бергеніне емес, сұрақ қойғанына қарап бағалайтынын айтты. Сонда тақырып бойынша сұрақ қойған студент көп нәрсені білгісі келіп, келешек мамандығына қатысты дүниелерді үйренуге асығады. Басқалары сұрасаң, жауап береді. Ал айтқан дүниеңе қатысты сұрақ қою – білім жетістігінің бір көрінісі. Осы идеяны үнемі есте сақтап жүремін. – Қазір мамандық иесі атану үшін 4 жыл университетте оқудың қажеті жоқ секілді. Мәселен, екі айлық, үш айлық курс оқып, 200-300 мың теңге жалақы алады. Қысқа онлайн курстар университеттерді керексіз етпей ме? – Университеттерді ығыстыру әзірге мүмкін емес. Олар заман ағымына сай лайықталып отырса жеткілікті. Қазір ЖОО-ларға дербестік берді. Яғни, бұрынғыдай қатып қалған міндетті стандарт жоқ. Әр оқу орны білім беру бағдарламасын дайындайды. Бағдарлама міндетті түрде жұмыс берушімен келісіледі. Белгілі бір агенттіктер рейтингті тексерген кезде білім бағдарламасына жұмыс берушілер сараптама жүргізген бе, жоқ па, соны тексереді. Бұрын колледждің өзінде 9-сыныптан кейін барсаң, 3,5 жыл білім беретін. Қазір 2,5 жылға қысқарды. 11-сыныптан кейін барсаң, 1-1,5 жыл оқисың. Осы 1,5 жылдың жартысынан көбі базада өтеді. Көптеген оқу орны 70-80% теориялық білімге сүйенеді. Қазір әлем дуальды оқытуға көшкен. Бұл жүйеде 4 жыл білім берудің қажеті жоқ. Бәрі практикамен үндес. Мысалы, шетелде оқу бағдарламасын қанша жылда аяқтайтының маңызды емес. Ал бізде диплом жұмысқа тұруға құқық береді. Шетелде олай емес. Шетелде білім бағдарламасына сәйкес сол сабақтарды меңгеріп, теориялық біліммен қамтылғанын растайды. Бірақ жұмысқа тұру үшін біліктілік сертификатын сұрайды. Біздегі жағдай бойынша, дипломды көтеріп, түйіндеме жазып, жұмыс іздейсің. Қазір мекемелер жұмыс тәжірибесінсіз университетті жаңа бітірген түлекті жұмысқа алмайды. Сол үшін олар не істерін білмей, сауда-орталықтарында немесе басқа да орынға жұмысқа тұрады. Шынтуайтына келгенде, бұл шарасыздықтан туған амал. Шетелді көп қозғап кеттік, бірақ сол жерде университет не колледжде білім алатын студент 2-курстан бастап компанияларда тәжірибеден өтеді. Таңертең сабағына, түстен кейін компанияға жұмысқа барады. Кей мекеме осы үшін азын-аулақ ақы төлеп жатады. Кейін біліктілік сертификатын аларда аталған компания студентке мінездеме жазып береді. Мұндай тәжірибенің астарында функционалды сауаттылық тұр. Яғни, студенттің теориялық білімді тәжірибеде қолдана алуы. Сондықтан дербестік алған ЖОО-лар осыны ескеруі қажет.
– Оқытушылардың педагогикалық жүктемесі көп. Сондықтан олар ғылымға көңіл бөлмей жүрген жоқ па?
– Жалпы, ғылым мен білімді кіріктіру интеграциясы мәселесі жөнінде артта қалып қойдық. Сол үшін зерттеу университеттері құрылды. ЖОО оқытушысын сабақ берумен шектемей, ғылыммен ынталандыруға жол ашылып жатыр. Бұрын мың сағатқа дейін педогогикалық жүктеме бар-ды. Мың сағат лекция оқып, шаршаған оқытушы қайдан ғылыммен айналыссын? Кейбір ЖОО жүктемені 500 сағатқа дейін қысқартты. Одан қалса, оқытушыларға шетелдік журналдарда мақала шығару керек. Мұның бәрі ақша. Ал шетелдік ғылыми журналға мақала шығару университеттің рейтингісіне әсер етеді. Ғылыми жоба арқылы кәсіпорындармен серіктесетін оқытушылар бар. Мысалы, Техас университетінде ғалымдар оқу орнына инвестиция алып келеді. Ақшаның белгілі бір бөлігін ғалымдар өздері алады. Осындай ғылыми жобалар арқылы университеттің әлеуеті көтеріледі. Осы тұста 2021-2022 оқу жылынан бастап ЖОО-да педагогикалық жүктеме 685-тен аспайды. Оған қоса, алдағы уақытта оқытушылардың алатын ақысы 200 мың теңгеден кем болмайды. Осылайша, оқытушыда ғылыммен айналысатын ынта болады. Егер ғылымның көзін тауып, оқу орына инвестиция әкеліп жатсаң, еңбектің жерде қалмайтыны тағы бар.
– Деректерге сүйенсек, РHD докторантураға түскен 14 мың докторанттың тек 1 мыңы ғана ғылымға бет бұрған. Бұған бірден-бір себеп – Scopus-қа материал жариялау. Көбіне отандастарымыздың материалдары әлемдік стандартқа сай емес деп жатады. Сонда бұл елімізде докторантурада оқытудың сапасы төмен екенін білдіре ме?
– Докторантурада білім сапасы төмен деу шындыққа жанаспайды. Мәселе басқа, яғни «Даудың дасы Дайрабайдың көк сиыры» болып тұр. Диссертация қорғауға қойылатын талаптардың қатаңдығынан. Қазір ғылыми атақ, ғылыми дәреже беруде жаңа концепция құрылып, нормативтік-құқықтық актілер қабылданғалы жатыр. Бұрынғыдай Scopus-та, сілтеме алынатын беделді журналдарға мақала жариялау санына қатысты талаптар жеңілдейді. Мысалы, жаратылыстану, математика бағытында оқитын докторанттар шетелдік ғылыми басылымдарға мақала беруі орынды. Ал тарих, қазақ тілі мен әдебиеті сияқты гуманитарлық бағытта оқитын докторанттар не жазады? Жазған күннің өзінде оны беделді басылымдар қабылдай ма? Осыдан келіп олар жыртқыш журналдардың жемтігіне айналады. Ақша төлеп, мақаласын жариялатып, диссертация қорғауға асығады. Қазір Scopus-қа мақаласы жарияланған докторанттың сол материал төңірегінде диссертация қорғауына мүмкіндік беріп жатыр. Әрине, жыртқыш журналға емес, беделі бар басылымда жариялау керек. Бұл – ғылыммен айналысатын жастың жолын ашу. Ал гуманитарлық мамандықта оқып жатқан докторанттарға балама ойластыру қажет. Меніңше, Ұлттық ғылым академиясында 47 мемлекетке тарайтын журнал шығады. Айдаладағы Scopuc деп жүріп, алаяқтардың арбауына түсіп қалмай, академиядағы журналға мақаласын жариялай берсе. Мақаланы талапқа сай ағылшын тілінде жариялайды. Материалдарды іріктеп алатын профессорлық құрам бекиді. Осылайша, докторантқа да, академияға да оңтайлы болмақ. Елімізде комитет бекіткен журналдар тізімі бар. Министрлік сол журналдарды қаржыландыруды қолға алмақ. «Өзің диуанасың, кімге пір боласың?» дегендей, басын қай тауға соғарын білмей жүрген докторантқа бұл үлкен көмек болмақ.
Елімізде мынадай тәжірибе іске асып жатыр. Қарағандыдағы Букетов атындағы университет ректоры «Болашақпен» бітірген 50 шақты докторанттың ішінен іріктеу өткізіп, 15-ін жұмысқа қабылдады. Оларға 1 млн теңгеден көтерме ақша беріп, тұрғылықты орынмен қамтыды. Арнайы жалақылары бекітілді. Профессорлармен тең жалақы алып жүр. Олар өз кезегінде шетелмен байланыс орнатып, университеттің білім деңгейін көтеріп, шетелдік басылымда мақала жариялаудың қыр-сырын үйретеді. Бұл оқу орнында білімді кадрлардың көбейіп, профессорлық құрамның іріктелетінін көрсетеді. Яғни, бәсекеге қабілетсіз оқытушылар өзі-ақ орнын босататын болады. Меніңше, мұндай тәжірибе университеттің, оның ішінде докторантураның деңгейін көтереді. Осындайда «болашақтықтардың» потенциалын толық пайдалану керек. Өйткені белгілі бір міндеттерді айқындағанда ғана ғылымның экономика дамуына қосқан үлесін арттырамыз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Айзат АЙДАРҚЫЗЫ